Yerin adı: Tokat'ın Niksar ilçesindeki Melik Gazi Mezarlığı'nda bulunur.
Yapım Tarihi: Türbenin 12. yüzyılda inşa edildiği bildirilir. Türbenin her ne kadar günümüze ulaşan bir kitabesi bulunsa da kitabeye tarih kaydı düşülmemiştir.
Kitabe: Türbenin giriş kapısı üzerinde tek satır halinde düzenlenmiş kitabesi günümüze ulaşmıştır.
Vakfiye: Türbe için, H.1245/ M.1829 tarihinde Köpekzade Mustafa adıyla bir vakıf tesis edilmiştir. Osmanlıca vakfiye Huruf-u Anadolu 559, s.104 kaydıyla Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde yer almaktadır.
Kurucu: Kitabede türbenin Abd üz-zaif Nasr(nasrullah) bin el-hac Cârik tarafından yaptırıldığı belirtilmiştir.
Sanatçı: Bilinmiyor.
Onarım Durumu: 8.9.1978 tarih ve A–1214 sayılı kurul kararıyla tescili yapılan türbe, 16.10.1985 tarihinde Mazbut Hayrat olarak Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne intikal etmiş, 1987–88 yılarında da aynı kurum tarafından restore edilerek ziyarete açılmıştır. Türbenin 1973 Tokat İl Yıllığında yer alan resminde üst örtüyü oluşturan ahşap çatının oluklu çatı kiremidi ile kaplı olduğu görülmektedir. Ancak kaynaklardan orijinal üst örtünün prizmatik üçgenlerle geçilen kubbe biçiminde olduğunu, 1942 yılındaki depremin meydana getirdiği tahribat üzerine bugünkü haliyle yenilendiğini öğreniyoruz. Şüphesiz 1942 depreminin tahribatı sadece üst örtüde olmamıştır. Türbenin kuzeyinde yer alan ahşap desteklerin taşıdığı eğik çatı ile örtülü giriş revakı da aynı nedenlerle yenilenmiştir. Söz konusu giriş revakının aslında üç bölümlü, üç kubbeli bir düzenlemeye sahip olduğu belirtilmektedir.
Plan: Dış ölçüleri itibariyle 8.30x7.50 m.lik kareye yakın dikdörtgen bir plân kuruluşuna sahip olan türbe, altta bulunan gömü odası ile birlikte iki katlı bir düzenlemeye sahiptir. Kareye yakın ziyaretgâh mekânının bugünkü üst örtüsü kurşunla kaplı ahşap çatı biçimindedir.
Üçboyutlu Özellik: Melik Gazi Türbesi’nde son derece yalın bir cephe mimarisi görülür. Ancak, kapı açıklığının yer aldığı kuzeye bakan giriş cephesi diğerlerinden farklı olarak muntazam kesme taş ile kaplanmış ve genel olarak üç bölüm halinde düzenlenmiştir. Ortada yer alan kapı açıklığı 0.85 m. genişliğinde olup, beyaz damarlı siyah mermerden yapılmış söveleri üstten yine aynı malzemenin kullanıldığı bir basık kemerle bütünleşir. Kapı açıklığının hemen üzerinde, profilli silmelerle çevrelenen kitabe panosu yer alır. Bu profilli silmeler sövelerin dışından zemine kadar inerken, dışta yine zeminden başlayan ve en üstte yuvarlak kemer formunda bütünleşen bir başka ilme orta bölümün sınırlarını oluşturur. Kapı açıklığının iki yanında 0.65 m. genişliği olan, düz atkılı birer pencere yer alır. Madeni şebekelerle kapatılan pencere açıklıklarının üst kısımlarında basık sivri kemerli birer alınlık görülür. cephenin bu bölümleri de üstten birer yuvarlak kemerle belirlenmiştir. ortadaki dar yanlardaki geniş olmak üzere üçlü bir düzenleme ortaya koyan bu kemerler, şu anki durumuyla strüktürel bir unsur olmaktan ziyade cephe mimarisinin bir parçası olark yapay bir kemer uygulamasından ibarettir. Ancak kemer biçimindeki bu unsurlar belirli noktalarda konsollar üzerine oturmaktadır. Bu ise, Türbenin 1942 depremindeki tahribatından önce mevcut olan üç bölümlü üç kubbeli revak düzenlemesinin giriş cephesi ile bağlantısına işaret eden bir uygulama olarak yorumlanmalıdır. Yapının doğu ve batı yönerine bakan yan cepheleri sağır duvarlar halinde olup, herhangi bir mimari unsura yer verilmemiştir. Güney cephesinde ise, içeriden mihrab üzerine isabet eden 1.20 m. genişliğinde bir pencere yer alır. Bu pencerenin içeriden genişliği yaklaşık 0.75 m.dir
Malzeme: Melik Gazi Türbesi’nin ana beden duvarları iki sıra moloz taş, üç sıra tuğla-derz ile inşa edilmiş, giriş cephesi ise, diğer cephelerden farklı olarak muntazam kesme taş ile kaplanmıştır
Süsleme:
Tarihlendirme:
Değerlendirme: Niksar Melik Gazi Türbesi günümüze özgün mimarisini büyük ölçüde yitirmiş olarak ulaşabilmiştir. Zaten yaygın kanaat yapının Melik Gazi’nin manevî kişiliğine ithafen bir makam olduğu yolundadır.
Kaynakça: Kuban, Doğan : Anadolu Türk Mimarisinin Kaynak ve Sorunları. İstanbul 1965.
Öztürk, Nazif : “Vakıflar Arşiv Kayıtlarına göre Niksar Vakıfları”, Vakıflar Dergisi XXII., Ankara 1991.
Uzunçarşılı, İ.Hakkı : Kitabeler, İstanbul 1927.