Yerin adı: Şehir merkezinde Cami-i Kebir Mahallesi, Sulusokak'ta bulunur.
Yapım Tarihi:
Kitabe: Bilinmiyor.
Vakfiye: Bulunamamıştır.
Kurucu: Bilinmiyor.
Sanatçı: Bilinmiyor.
Onarım Durumu: Tokat Ulu Camii’nde uygulanan en kapsamlı onarım 1679 yılında Sultan IV. Mehmet (Avcı Mehmet) döneminde gerçekleşmiştir. Bu onarımda özgün Selçuklu yapısının ne ölçüde değişikliğe uğradı bilinmemekte. Ancak mevcut durum plan kuruluşu itibariyle Selçuklu dönemine işaret ederken, mimari ve süsleme özellikleri Osmanlı sanatının varlığını hissettirir.
Plan: Cami, mihraba dik üç sahından oluşan 22.50-28.00 m ölçülerinde dikdörtgen plan kuruluşuna sahiptir. Üst örtü kalemişi bezemeli düz ahşap çatı olarak düzenlenmiştir. Caminin kuzey batı köşesinde üst örtüyü delerek yükselen tek şerefeli çokgen gövdeli minare yer alır. İç mekanda destek sistemi kuzey-güney doğrultusunda kare kesitli dörder payeye oturan beş kemer gözlü iki destek sırasından oluşmaktadır. Destek sistemini oluşturan payelerin köşeleri pahlıdır. Diğer mimari unsurlar özgünlüğünü yitirmiştir.
Üçboyutlu Özellik: Yapının kuzey cephesi kalenin yer aldığı tepenin yamacına yaslandığından sağırdır. Batı yönünde beş bölümlü giriş revakı yer alır. Aynı şekilde doğu yönünde de dört bölümlü bir revak düzenlemesi görülür. Bu durum, yapının inşa edildiği alan doğu-batı istikametinde eğimli bir arazi yapısına sahip olduğu için topografik koşullardan kaynaklanan bir zorunluluktur.
Malzeme: Caminin inşasında kullanılan ana yapı malzemesi taştır. Bunun yanı sıra üst örtüde ahşap dış galerilerin destek sisteminde ise mermer kullanılmıştır.
Süsleme: Tokat Ulu Camiinde süsleme genellikle iç mekanda toplanmıştır. Ahşap üst örtüde ve destek sistemini oluşturan unsurların yüzeyinde 17. yy. üslûbuna uygun kalemişi bezemeler görülür.
Tarihlendirme: Ulu caminin inşa tarihi konusunda kesin bir bilgi mevcut değildir. Ancak bir Selçuklu yapısı olduğu yolundaki görüşler ağırlıktadır. Bugün batı yönündeki giriş üzerinde yer alan iki satırlık sülüs kitabe Sultan IV. Mehmet döneminde, 1679 tarihli yenilemeyi belgeleyen kitabedir.
Değerlendirme: Tokat Ulu Camii mihraba dik üç sahından oluşan plan kuruluşuyla Amasya Burmalı Minare Camii (1237-47), Amasya Gökmedrese Camii (1266-67) ve Ankara Arslanhane Camii ile benzer bir uygulamaya sahiptir. Ancak doğu ve batı yönündeki revaklar sadece bu yapıda gördüğümüz bir özelliktir.
Kaynakça :Baykara, Tuncer : “Tokat Ulu Camii üzerine bazı düşünceler”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu/Bildiriler, (2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987.
Uysal, A. Osman : “Tokat’taki Osmanlı Camileri”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu/Bildiriler, (2-6 Temmuz 1986), Ankara 1987.
Gabriel, Albert : Monuments Turcs d’Anatolie, c.2, Paris 1934.