Yerin adı: Yapı Aksaray’a yaklaşık 35 km, Alayhan Köyü’ne 3 km mesafede Aksaray-Nevşehir karayolu kenarında yer almaktadır.
Yapım Tarihi: 12.yy’ın sonu [1]
Kitabe: Taç kapının sağ üstünde iki satırlık kitabesi mevcuttur.[2]
Vakfiye: Bilinmemektedir.
Kurucu: II.Kılıç Arslan veya I.Gıyaseddin Keyhüsrev[4]
Sanatçı: …. el-Hılâtî[5]
Onarım Durumu: Açık avlusunun üzerinden Aksaray-Nevşehir karayolunun geçtiği yapıda 2002 yılında kazı çalışmaları başlatılmıştır. 2005 yılında kervansaray sınırlarından geçen yol bugünkü[9] güzergahına kaydırıldıktan sonra 2008 yılında[10] onarım çalışmaları başlatılmış ve yapının kapalı bölümü kapsamlı bir restorasyona tabi tutulmuştur. Yıkık vaziyetteki açık bölümünün planı kazı ile ortaya çıkarılıp bırakılmıştır.
Plan: Yapının planına bakıldığında kuzey-güney doğrultusunda kareye yakın dikdörtgen planlı açık ve uzunlamasına planlı kapalı iki ana bölümden oluştuğu görülmektedir. Açık avlulu kısımda yapılan kazılar sonucu plan şeması ortaya çıkarılmıştır. Buna göre girişin sol yanında yan yana iki eyvanlı birim, sağ yanında ise dikdörtgen bir oda yer almaktadır. Bu odanın avluya bakan uzunlamasına bir eyvan birimi bulunmaktadır. Avlunun batısında kalan kısımda ayaklara oturan revak dizisi yer alırken, doğusunda ise çoğu uzunlamasına dikdörtgen olan birimler yer almaktadır. Açık avlunun ortasında bir köşk mescidinin bulunduğu anlaşılmaktadır. Açık avludaki birimlerin – doğu cephedeki iki birim hariç- üst örtüsü tonozdur.
Alay Han’ın kapalı bölümü ise enine yedi sahını dikine kesen daha geniş bir sahından meydana gelmektedir. Dikey sahının ortasında bir aydınlık kubbesi yer almaktadır. Kapalı birim tonozlarla örtülmüştür.[6]
Üçboyutlu Özellik: Yapının açık avlusu yıkıktır. Kapalı avlu klasik Selçuklu kervansarayları görünümünde, dışa taşkın taç kapısı, duvarları destekleyen payandaları ile masif bir görünüme sahiptir.
Malzeme: Yapının cepheleri düzgün kesme taş ile kaplı olup restore edilmeden önceki fotoğraflarından kaba moloz taş ile inşa edildiği anlaşılmaktadır. Ayrıca avlunun cephe ortalarında ve köşe kulelerinde devşirme malzeme de kullanılmıştır.[7]
Süsleme: Kapalı bölümün taç kapı süslemesi sadedir. Kapının kenarlarındaki iç bordürlerde sekiz kollu bir yıldızdan gelişen iç içe geçmiş sekizgenlerin meydana getirdiği bir süsleme kompozisyonu vardır. Bu bordürleri dıştan zikzak şeklinde bir ince hat çevirir. Kavsaraya doğru yönelen içteki kuşakta eşkenar dörtgenlerden oluşan süsleme görülmektedir. Kavsara kemerinin üzerinde iki köşede birer gülbezek yer almaktadır. Gülbezekler bir örgü deseni ile çerçevelenmiştir. Taç kapının kapı açıklık kemerinin kilit taşı üzerinde çift gövdeli tek başlı bir aslan figürü yer almaktadır.[8]
Tarihlendirme: Yapılan araştırmalarda tarihi kaynaklardaki bazı bilgilere dayanılarak muhtemel bir tarihlendirme yapılmıştır.[3]
Değerlendirme: Yapı Sultan Han olarak anılan klasik kervansarayların Andolu’daki ilk örneği olması bakımından önemlidir.[11]
Kaynakça:
[1] Ara Altun, ‘’Alay Han’’ TDVİA c.2, 1989, s. 348.
[2] Zeki Sönmez, Başlangıcından 16.Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar, TTK, Ankara 1995, s. 184.
[3] Yapının inşa tarihi hakkındaki tartışmalar için Bkz. Zekai Erdal, Aksaray’da Türk Devri Mimarisi, (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sos. Bil. En. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Van 2014, s.316.
[4] Bani tartışmaları için bkz. Zekai Erdal, Aksaray’da Türk Devri Mimarisi, (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sos. Bil. En. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Van 2014, s.316.
[5] Zeki Sönmez, a.g.e.,1995, s. 184.
[6] Yapılan kazı çalışmalarından sonra ortaya çıkan plan şeması için bkz. Şükrü Dursun, Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Süsleme, Selçuk Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü / Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2016, Plan 1, s. 15.
[7]Zekai Erdal, Aksaray’da Türk Devri Mimarisi, (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sos. Bil. En. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Van 2014, s.319.
[8] Bekir Deniz, ‘’Alay Han’’ Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2007 s.54
[9] Bekir Deniz, a.g.m.,2007, s. 75
[10] Şükrü Dursun, a.g.t., s.14
[11] Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, İstanbul 1989, s. 170
ALTUN, Ara; ‘’Alay Han’’ TDVİA c.2, 1989.
ASLANAPA, Oktay; Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, İstanbul 1989.
DURUKAN, Aynur ‘’Aksaray Sultan Hanı’’, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2007.
ERDAL, Zekai; Aksaray’da Türk Devri Mimarisi, (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sos. Bil. En. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Van 2014.
SÖNMEZ, Zeki; Başlangıcından 16.Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar, TTK, Ankara 1995.