ÇİNGENE HAN

Yerin adı: Malatya-Elbistan güzergâhında, eski Malatya’nın yaklaşık 1 km batısında Karlık denilen yerde, Edir ve Bedir türbelerinin 30 m kuzeyinde bir bahçe içerisinde bulunmaktaydı.

Yapım Tarihi: Yapının 13.yüzyılın ilk yarısında inşa edildiği düşünülmektedir.

Kitabe: Günümüzde mevcut olmayan hana ait kitabe Edir ve Bedir türbesinin mezar sandukasının taşları olarak kullanılmıştır. Kitabe de tarih kısmı yok olmuş ve yalnız kısa bir metin kalmıştır.

Vakfiye: Yapıya ait vakfiye bulunamamıştır.

Kurucu: Yapının banisi bilinmemektedir.

Sanatçı: Bilinmiyor.

Onarım Durumu: Yapı günümüze ulaşamamıştır.

Plan: Günümüzde mevcut bulunmayan yapı ile ilgili mimari tanımlar Celal Yalvaç’ın 1963 tarihinde almış olduğu ölçülere ve plana dayanmaktadır.
Yapı kareye yakın dikdörtgen planlı doğu-batı yönünde bir kuruluma sahiptir. Yapılan çizimlerde yapının avlu girişinin güney duvarı üzerinde bulunan bir kapıdan olduğu gösterilmektedir. Avlunun kuzeydoğu köşesinde yer alan hücre odasının tonozlu bir bodrum katı bulunmaktaydı. Doğu avlu kanadında ve kuzey kanadında mekânın duvar kalıntıları vardır. Güney cephesi ise biri portalli diğerleri ise tonoz örtülü toplam altı galeriden oluşmaktadır. Yapının girişini oluşturan portal günümüzde Derme İlkokulunun girişinde kullanılmıştır. Celal Yalvaç’ın 1963 yılında yaptığı çalışmada yapıda var olan mukarnas parçalarının da ilkokulun avlu portalinde kullanıldığı belirtilmektedir.

Üçboyutlu Özellik: Günümüzde mevcut olmamasına rağmen yapı mevcut haldeyken yapılan çalışmalarda Hanın kaba yontu taşlarla inşa edildiği belirtilmiştir. Han binasının duvar içlerinde moloz taş kullanılmış olmalıdır. Bunların dışında az da olsa kesme taş işçilik izlerine rastlanmıştır.

Malzeme: Günümüzde Derme ilkokulunun girişinde kullanılmış portal güzel motiflerle bezenmiştir. Karşılıklı, giriş özengi taşlarında iç yüze doğru, üst üste dört sıra mukarnas dizisi bulunmaktadır. Mukarnaslar yekpare taş üzerinde şekillendirilmiştir. Dış yüzeyde geçme motifli panonun ortasında yarım küre birer kabara bulunmaktadır. Yarım daire kemerin üzerinde bulunan silmede stilize yapraklar içerisinde, yine yaprak ve geçme motifleri işlenmiştir. Kilit taşının bulunduğu yaprak motifinin ortasında ilgi çekici bir yarım küre bulunmaktadır.

Süsleme: Günümüzde Derme ilkokulunun girişinde kullanılmış portal güzel motiflerle bezenmiştir. Karşılıklı, giriş özengi taşlarında iç yüze doğru, üst üste dört sıra mukarnas dizisi bulunmaktadır. Mukarnaslar yekpare taş üzerinde şekillendirilmiştir. Dış yüzeyde geçme motifli panonun ortasında yarım küre birer kabara bulunmaktadır. Yarım daire kemerin üzerinde bulunan silmede stilize yapraklar içerisinde, yine yaprak ve geçme motifleri işlenmiştir. Kilit taşının bulunduğu yaprak motifinin ortasında ilgi çekici bir yarım küre bulunmaktadır.

Tarihlendirme: Yapının kitabesinde herhangi tarihlendirme bulunmamaktadır. Buna karşın Eski Malatya Ulu Camiine ait olduğu bilinen kitabe de ve Çingene Han’a ait olan kitabede Mansur bin Yakup ismi ortak kullanılmıştır. Malatya Ulu Cami kitabesinde h 621/m 1224 tarihi bulunmaktadır. Bu veriden yola çıkılarak Çingene Han’ın bu zaman diliminde inşa edildiği düşünülmektedir.

Bir başka görüşe göre ise portalde bulunan kitabe levhasının alt kenarında bulunan mukarnas şeridinin Selçuklu dönemi sonrasını düşündürmektedir. Ünal’a göre kitabenin en azından Osmanlı döneminde tekrar kaleme alındığı ihtimali üzerinde durulmalıdır.

Değerlendirme: Yapı avlulu Selçuklu hanları örneklerinden biri olup dikdörtgen bir kurulum planına sahiptir. Çingene Han; Aksaray Sultan Hanı, Kayseri Sultan Hanı ve Karatay Han ile aynı plan tipinde değerlendirilmektedir.

Kaynakça:"ÜNAL, Rahmi Hüseyin, ""Doğu Anadolu'da Bilinmeyen Üç Selçuklu Hanı"", Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, II (1983), s.106-118."