Yerin adı: Denizli-Afyon karayolundan yaklaşık 500 m içeride il merkezinin 55 km doğusunda Çardak ilçe merkezinde Kervansaray Caddesi Han Sokak, Saray Mahallesi Mezarlığı yanında bulunmaktadır. Han Hanâbad ya da Hanbat olarak da adlandırılmaktadır.
Yapım Tarihi: Kitabesine göre han Sultan I.Alâeddin Keykubad zamanında 627 h/1230 m tarihinde yapılmıştır.
Kitabe: Selçuklu sülüsüyle Arapça olarak yazılmış yedi satırlık bir kitabesi vardır.
Vakfiye: Bulunamamıştır.
Kurucu: Yapının banisi Esedüddin Ayaz Bin Abdullah Eş-Şihabi’dir. Baninin Sultan İzzeddin Keykavus tarafından Sinop’un fethinde görevlendirilmiş bir emir olduğu bilinmektedir.
Sanatçı: Bilinmemektedir.
Onarım Durumu: Yapının kapalı birimi oldukça sağlam bir şekilde günümüze ulaşabilmiş fakat açık avlulu bölüm birkaç sıra cephe duvar kalıntısı dışında yok olmuştur. Önemli bir kervan yolu üzerinde bulunan yapı günümüzde herhangi bir işleve sahip değildir ve bakımsız bir haldedir.
Uzunçarşılı yapının I.Dünya Savaşında ve Kurtuluş savaşı sırasında ambar olarak kullanıldığını belirtmiştir. Devamında ise bölge halkı tarafından ağıl olarak da kullanılmıştır. 1920’li yıllarda bir onarım geçirdiği kaydedilen yapı 1953 yılında tahıl ambarı olarak kullanılmıştır. Yapıyla ilgili en önemli bakım ve kazı çalışması ise 2006 yılında yapılmıştır. Denizli Müzesine bağlı bir ekip tarafından gerçekleştirilen çalışmada hanın açık avlulu kısmının planı çıkartılabilmiştir.
Plan: Han doğu-batı yönünde açık ve kapalı bölümlerden oluşan bir yapı olarak inşa edilmiştir. Her iki bölümü de kareye yakın dikdörtgen bir plan tipinde yapılmıştır. Yapının önce kapalı bölümünün kısa bir süre sonra ise açık avlulu birimin yapıldığı düşünülmektedir.
İç Tasvir
Yapının girişi doğu yönünde bulunan kapıdan sağlanmaktadır. Açık avlu kareye yakın bir dikdörtgen plan içermektedir. Oldukça harap durumda olan açık bölümün yapılan kazılar neticesinde güney cephe duvarı ortasında üçgen bir kule bulunmaktaydı. Hanın Kuzey ve güney yönlerinde tam olarak hangi fonksiyona sahip oldukları netleşmeyen birçok birim bulunmaktadır. Bu birimlerin çoğu 2006 yılında yapılan kazı neticesinde tespit edilebilmiştir.
Bu araştırmalar neticesinde kuzeyde yer alan birimlerin bir hamam kalıntısına ait olduğu düşünülmektedir. Burada bulunan künkler ve kazan yeri olduğu düşünülen birim bu iddiayı güçlendirmektedir. Hamam yapısının ilk birim dikdörtgen planlı ve beşik tonoz örtülü soğukluk bölümüdür. Bu bölüme batı cephede açılmış kapıdan girilmektedir. Hemen yanında
dar tutulmuş ve beşik tonozla kaplanmış ılıklığa geçiliyordu. Buradan da tromp geçişli bir kubbeyle kapatılan sıcaklık birimiyle sonlanıyordu. Güneybatı cephesi köşesinde ise kuzeyinde beşik tonozla kapatılan külhan bulunan yıkanma bölümü bulunmaktadır. Bu alanda birçok künk kalıntısı bulunmaktadır.
Hamamın batısında kalan bölgede de birçok hücre bulunmuş fakat fonksiyonları tam olarak tespit edilememiştir. İçerisinde günümüzde görülen yanık ahşap parçalar ve bol miktarda kül bulunan bu birimlerin fırın olarak kullanıldığı düşünülmektedir. Bu hücrelerin de beşik tonozla örtülü olduğu düşünülmektedir.
Avlu girişinin sağında ise mescit bulunmaktaydı. Dikdörtgen planlı ve beşik tonoz örtülü bir mescit olduğu tespit edilen yapı kuzey-güney doğrultusundadır.
Avlunun güney bölümünde yapılan çalışmalar neticesinde iki sıra paye ile taşınan revaklar bulunduğu tespit edilmiştir.
Kapalı bölüm ise açık avlulu birimin batısında yer almaktadır. Bu bölüme doğu cephede buluna bir taçkapıdan girilmektedir. Dışa çıkıntı yapan taçkapı sivri kemerli bir niş şeklinde kurgulanmıştır. Giriş kapısının üzerinde aslan heykelleri arasında kitabe görülmektedir
Üçboyutlu Özellik: Kareye yakın dikdörtgen planlı olup iki bölümden oluşan bir han yapısıdır. Daha sonra inşa edildiği düşünülen açık bölüm güney cephesinde üçgen şeklinde bir destek kulesi bulunmaktadır. Açık bölüme günümüzde yıkılmış olan doğudaki eyvandan giriliyordu. Kuzey cephe duvarında ise kazılar sonucunda tespit edilen bir küçük su deposu bulunmuştur. Depo dışa doğru bir çıkıntı oluşturuyordu. Su deposunun hamama su ulaştıran künk sistemi açığa çıkmıştır.
Açık avlulu bölümün batısında kalan kapalı bölümün kuzey ve güney cephelerinde destek kuleleri inşa edilmiştir. Kuzeyde bulunanlar üçgen güneydekiler ise beşgendir. Yine kuzey ve güney cephe duvarları üzerinde üçer adetten toplam altı çörten görülmektedir.
Malzeme: Kesme taş, moloz taş ve tuğla malzeme kullanılmıştır.
Süsleme: Kapalı bölüm taçkapısı üzerinde bulunan kitabenin her iki yanında mukarnaslı konsollar üzerinde aslan heykelleri görülmektedir. Aslanların ağızları içerisinden çıkan dil yontusu ilgi çekicidir. Taçkapının her iki yanındaki bordürler içerisinde geometrik hatlarla oluşturulan bir süsleme programı görülmektedir.
Kapalı mekân orta nefinde bulunan payelerinin üçünün üzerinde çizgisel kabartma tasvirler görülmektedir. Paye başlıklarında boğa başı kabartması, karşılıklı iki balık figürü ve sonuncuda ise insan başı kabartması bulunmaktadır. Boğa kabartmasının yüzü insan benzetilmiş olup boynuzları ve sivri kulakları iyi bir işçilikle üretilmiştir. Karşılıklı iki balık figürü bulunan paye üzerinde bir de taşçı işareti görülmektedir. Solungaçları ve kuyruğu sivri olarak şekillenmiş olup, oldukça detaylı bir işçilik gözlemlenmektedir.
Tarihlendirme:
Değerlendirme: Anadolu Selçuklu kervansaray özelliklerine sahip olan Çardak Han büyük ölçüde tanımlanmıştır. Özellikle son yıllarda yapılan araştırmalar sonucunda birçok tespit yapabilme imkânı oluşmuştur. Kapalı bölümü büyük ölçüde sağlam kalabilmiş olan yapının fonksiyon sahibi bir yapı olarak insanlığa hizmet misyonu devam ettirilmelidir.
Kaynakça: -ASLANAPA, Oktay, Anadolu'da İlk Türk Mimarisi, Başlangıcı ve Gelişmesi, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1991.
-DEMİR,Ataman,""Anadolu Selçuklu Hanları.Çardak Han"" İlgi,58 (1989), s. 20-23.
-KARPUZ,Haşim-KUŞ,Ahmet ,Anadolu Selçuklu Eserleri Fotoğraf Albümü I-II,Selçuklu Belediyesi Kültür Yayınları,İstanbul,2008.
-PEKTAŞ, Kadir, “Çardak Han”,Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, T.C.Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara,2007,s.161-173.