Yerin adı: Afyon’un Çay ilçe merkezinde yer alan yapı, Ebû’l-mücahid Yusuf’un; medrese, türbe, han ve hamamdan oluşan külliyesinin bir parçasıdır. Ayrıca yapıya banisine atfen Ebul-mücahid Yusuf Hanı da denilmektedir.
Yapım Tarihi: H.677 /M.1278/79’dur. [1]
Kitabe: Kapalı kısmın taç kapısı üzerinde inşa kitabesi yer almaktadır.
Vakfiye: Vakfiyesi bulunamamıştır.
Kurucu: Ebû’l-Mücahid Yusuf bin Yakup’tur.
Sanatçı: Hanın herhangi bir yerinde sanatçı kitabesi olmasa da, bu külliyenin bir diğer yapısı olan medrese taçkapısında belirtilen Oğulbey bin Mehmed, hanında sanatçısı olarak kabul edilmektedir.
Onarım Durumu: Zaman içerisinde farklı onarımlar geçirmiştir. Bugün sadece kapalı kısmı günümüze ulaşmıştır. Kasnaktaki pencereler tuğla ile içten örülmüştür. Bugün ocak ve sekilerin yapı içerisinde yer almaması onarımlar sırasında ortadan kaldırıldığını düşündürmektedir.[6]
Plan: Kuzey-güney doğrultusunda uzanan yapı, orijinal planda açık ve kapalı kısımlara sahiptir. Ancak bugün açık avlusu bulunmamaktadır. Kalıntılardan açık avlunun güney duvarının kapalı kısımdan daha geniş tutulduğu anlaşılmaktadır. Bu kısım kapalı kısmın doğu ve batı cephelerinden 2.10 m çıkıntı yapmaktadır. Kaynaklarda açık avlunun doğu tarafında payanda destekleri olduğu, taç kapısının da dışa doğru çıkıntı yaptığı ve medrese taç kapısı ile aynı hizada olduğu belirtilmektedir. Kapalı mekânın kuzey cephesinin ortasında yer alan taç kapı 5.75x 7.30 m’dir. Kapalı mekân 23.00x23.40 m ölçüleri ile kareye yakın özellik göstermektedir.[2] İç mekân simetriktir. 16 payeye boylamasına atılmış sivri kemerler vasıtası ile yapı dikine uzanan 5 sahına ayrılmıştır. Bu sahınların ortasından doğu batı doğrultusunda uzanan bir başka sahın merkezde kare bir alan yaratılmasını sağlamıştır. Bu alanın üzeri kubbe ile iç mekândaki diğer alanlar ise tonozla örtülmüştür.
Üçboyutlu Özellik: Kapalı kısmın cephe duvarları masiftir. Yapının doğu ve batı cephelerinde ikişer, güney cephesinde ise dört adet payanda vardır. Doğu ve batı cephesinde bir adet, güney cephesinde 3 adet mazgal pencere açıklığı bulunmaktadır. Kapalı kısmın cephe duvarları kesme taş kornişle sonlanmaktadır. Kapalı kısmın kuzey cephesinin ortasında yer alan taç kapı yarım kubbe biçiminde kavsaraya sahiptir. Taç kapı cepheden yüksektir. İç mekâna basık kemerli bir kapıdan giriş sağlanır. İç mekân merkezindeki kare alanı örten kubbeye Türk üçgenleri ile geçiş sağlanmıştır. Kubbenin oturduğu sekizgen kasnağın dört yüzünde hafif sivri kemerli pencere açıklıkları yer almaktadır. Kubbeli orta bölümden beden duvarlarına kadar yapının örtüldüğü tonozlar haçvari bir plan meydana getirmiştir. Kubbeden cephe duvarlarına dikine uzanan tonozlar diğerlerinden daha yüksek ve geniş tutulmuştur.[3]
Malzeme: Kapalı kısmın taç kapısında iki renkli taş işçiliği görülmektedir. Taç kapıda yer almakta olan inşa kitabesi mermerdendir. Kemer ve ayaklarda kesme taş; cephe duvarları, tonoz, duvar ve payandalarda moloz taş; kubbe, kemer köşelikleri ile mazgal pencerelerde ise tuğla malzeme kullanılmıştır. [4]
Süsleme: Taç kapıda dışarıdan içeriye profilli üç silme yer almaktadır. Silindirik köşe sütunceleri de ince yivlerle yapılmış bitkisel dekorasyona sahiptir. Taç kapı kavsarasında çift renkli taş işçiliği görülmektedir. Çift renkli taş dizilimi, kavsara merkezindeki yuvarlak bir taştan atlamalı bir sıra ile merkezden yayılır vaziyettedir. Geçme tekniğinde, iki renkli kesme taştan yapılan basık kapı kemeri yüzeyinde medresede de görülen aslan/pars figürü yer almaktadır. Burada alçak kabartma olarak işlenmiştir. Kapı girişinin iki yanında yer alan nişler istiridye kabuğu şeklinde kavsaraya sahiptir. İnşa kitabesinde rozet yer almaktadır.[5]
Tarihlendirme: Yapının günümüze ulaşan kitabesinden, hanın kesin inşa tarihi öğrenilmektedir.
Değerlendirme: M. Özkarcı, üzerinde inşa kitabesi olan Anadolu Selçuklu hanlarının son örneklerinden olmasından dolayı ayrı bir özelliği olduğunu vurgular.
Kaynakça:
[1] Mehmet Özkarcı, Afyon-Çay’da Ebû’l-Mücahid Yusuf Külliyesi, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1996, s.50.
[2] Mehmet Özkarcı, a.g.e., s.51-57.
[3] Mehmet Özkarcı, a.g.e., s.57-58.
[4] Mehmet Özkarcı, a.g.e., s.53.
[5] Mehmet Özkarcı, a.g.e., s.60-64.
[6] Mehmet Özkarcı, a.g.e., s.57.
GÖNÇER, Süleyman; Afyon İli Tarihi, C.I, İzmir 1971.
ÖZKARCI, Mehmet; Afyon-Çay’da Ebû’l-Mücahid Yusuf Külliyesi, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1996.