Yerin adı: Aksaray-Nevşehir yolu üzerinde bulunan kervansaray Aksaray'a yaklaşık 21 km. uzaklıktadır. Yapı Alayhan’a 14 km, Ağzıkara Han’a yaklaşık 7 km uzaklıktadır.
Yapım Tarihi: H.584/M.1188
Kitabe: Cel-i sülüs hatla 3 satırlık kitabesi mevcuttur.
“Yüce Sultan Mesud oğlu Kılıçarslan’ın (saltanat) günlerinde oğlu Melik Sultan Şah 584 / 1188 yılında yapılmasını emretmiştir"[1]
Vakfiye: Bilinmemektedir.
Kurucu: II.Kılıç Arslan Dönemi
Sanatçı: Bilinmemektedir.
Onarım Durumu: Yukarıda da belirtildiği üzere yapının giriş cephesi tamamen yok olmuştu. 2007 yılı itibariyle başlayan çalışmalar ve 2010 yılında yapılan restorasyonla yapıda kazı ve onarımlar yapılmıştır. Yapının bugünkü durumu iyi olup işletmeye açılmıştır.
Plan: Kuzey-güney yönünde dikdörtgen planlı olarak inşa edilen ve girişi güney cepheden sağlanan yapı 20,75 m x 26,60 m ölçüsündedir. Sadece kapalı kısımdan oluşan yapının planı haçvari olarak düzenlenmiştir. İç mekânda her bir sırada boyuna altı adet enine ise her bir sırada dört adet ayak olmak üzere toplam 24 ayak bulunur. Ayaklar haçın kolları dışında birbirlerine kemerle bağlanmış, haçın kollarının kesiştiği kısımda ise kemerlerle kare bir alt yapı oluşturularak, buranın üzeri kubbe ile kapatılmıştır. Genelde boyuna düzenlenmiş beş sahınlı bir görünüme sahip olan yapıda, girişten itibaren başlayan ve arka duvara kadar boyuna uzanan orta sahın, ortada aynı yükseklikte olan ve enine düzenlenen sahınla kesişerek haçvari bir görünüm meydana gelmiştir. Giriş bölümünde ve arkada yer alan sahınlar enine, bunların dışındakiler ise boyuna düzenlenmiştir. Sahınların hepsinin üzeri beşik tonoz ile örtülmüştür. Avlusu bulunmamaktadır. Dıştan 20.39 X 29.34 m. ölçülerindedir.
Üçboyutlu Özellik: Batı cephe ortasında bir, doğu cephede ise iki adet mazgal pencere bulunur. Üst örtüyü taşıyan ayakların kemer üzengi seviyelerinde adeta başlık şeklinde düşünülen dışa taşkın silme yer alır. Pandantifle geçilen aydınlık kubbesinin bir bölümü yıkılmış olup, dört tarafında birer pencere yer almıştır. Dikine sahın ve onu enine kesen yatay sahın diğer sahınlardan yüksek tutulmuştur.[7] Ortadaki kubbeli bölümde birleşen yatay ve dikey sahınların arasındaki tonozlu bölümlerde olacak şekilde dört adet seki meydana gelmektedir.[8]
Malzeme: Yapı moloz ve kesme taş kullanılarak inşa edilmiştir
Süsleme: Yapıda süsleme yok denecek kadar azdır. Yapıda yer yer sıva üzerine yapılmış fresk parçaları vardır. Ayrıca girişe ait silmeli parçalar da süsleme elemanı olarak görülür. Bunların dışında bazı devşirme parçalar ile az sayıdaki taşçı işaretleri de dikkati çekmektedir.[9]
Tarihlendirme: Kurt Erdmann yapıyı Çay Han’a olan benzerliğinden dolayı 1278 yılına tarihlendirmiştir.[2] İ.H. Konyalı yapıyı Konya’daki Ruzbe (Horozlu) Han’a benzeterek Öresin Han’ı Horozlu Han’ın çağdaşı kabul etmiştir.[3] Bu benzerliği ilk neşreden ve yapıyı 1246-49 yıllarına tarihleyen M.Hamzakadı olmalıdır. [4] Çeşitli yayınlarda yapı 1270[5] 13.yy’ın ikinci yarısı olarak tarihlendirilmiştir.[6] 2007 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğünce yapılan temizlik çalışmaları kapsamında hanın bilinmeyen bazı bölümleri açığa çıkarılmış, bununla birlikte yapının taç kapısının önünde bir kitabe bulunmuştur. Kitabeye göre yapı M.1188 tarihinde yapılmıştır.
Değerlendirme: Yapılan kazı çalışmaları neticesinde yapının açık bölümünün olmadığı anlaşılmıştır. Kazılarda kitabesi bulunana kadar bu yapının Çay Han ile olan benzerliğinden dolayı 13.yy’ın sonuna tarihlendirilmiş ve Çay Han’ın bu hana örnek olduğu ifade edilmiştir. Bulunan kitabe ile Öresun Han’ın 1188 yılında yapılmış olduğu ve böylece asıl örnek şemanın Öresun Han olduğu anlaşılmaktadır.
Kaynakça:
[1] Zekai Erdal, Aksaray’da Türk Devri Mimarisi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü / Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2014 s. 328.
[2] Zekai Erdal, a.g.t., 2014 s.327.
[3] İ.H. Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri İle Aksaray Tarihi, c.1, 1974, s.1138.
[4] Bkz. Şükrü Dursun, a.g.t., s.327.
[5] İsmet İlter, Tarihi Türk Hanları, Karayolları Genel Müdürlüğü, Ankara 1969, s. 58.
[6] Tahsin Özgüç- Mahmut Akok, “Alayhan, Öresunhan ve Hızırilyas Köşkü İki Selçuklu Kervansarayı ve Bir Köşkü”, Belleten, c. XXI, s.81, Ankara Ocak 1957, 142; Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, İnkılap Kitabevi, İstanbul 1989, s. 185.
[7] Ali Baş, “Öresun (Tepesi Delik) Hanı’nda Temizlik ve Restorasyon Çalışmaları”, XIII. Ortaçağ veTürk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, İstanbul, 2010, 71-72.
[8] Zekai Erdal, a.g.t., 2014, s.566 .
[9] Ali Baş, a.g.m.,2010, s. 72.
BAŞ,Ali; “Öresun (Tepesi Delik) Hanı’nda Temizlik ve Restorasyon Çalışmaları”, XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, İstanbul, 2010.
ERDAL, Zekai; Aksaray’da Türk Devri Mimarisi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü / Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2014.
KONYALI, İ.H.; Abideleri ve Kitabeleri İle Aksaray Tarihi, c.1, 1974.
İLTER, İsmet; Tarihi Türk Hanları, Karayolları Genel Müdürlüğü, Ankara 1969.
ÖZGÜÇ, Tahsin; - Akok, Mahmut “Alayhan, Öresunhan ve Hızırilyas Köşkü İki Selçuklu Kervansarayı ve Bir Köşkü”, Belleten, c. XXI, s.81.
ASLANAPA, Oktay; Türk Sanatı, İnkılap Kitabevi, İstanbul 1989.