Yerin adı: Aksaray-Nevşehir arasında, Aksaray’ın 15 km. doğusunda yolun üzerinde aynı isimli köyde bulunmaktadır.
Yapım Tarihi: 13. yüzyıl
Kitabe: Yapıda biri avlu taç kapısında diğeri kapalı kısmın taç kapısında olmak üzere iki adet kitabe yer almaktadır. Avlu taç kapısında yer alan dikdörtgen şeklindeki iki parça mermer üzerine Arapça yazılı iki satırlık kitabede:
“ Bu han 637 yılı safer ayının onunda Allahü Teala’nın rahmetine muhtaç kulu Abdullah oğlu Mesud Emir-ül-mü’minin ortakçısı din ve dünya yardımcısı alemde Allah’ın gölgesi fetih babası Keykubat oğlu yüce Sultan Keyhüsrev’in hükümdarlık günlerinde yapıldı. Allah şanını yüceltsin saltanatını teyid etsin” ifadeleri yer almaktadır.
Kapalı kısmın taç kapısı üzerinde dört parça taş üstüne yazılı Arapça beş satırlık kitabede de:
“Bu mübarek hanın banisi büyük sultan, alemin şehriyarı, sultanların sultanı, din ve dünyanın yücesi, fetih babası, Emir-ül-mü’minin ortakçısı Allah şanını yüce ve saltanatını müeyyed kılsın Keyhüsrev oğlu Keykubad’ın emri altındaki Abdullah oğlu Mesud Beyboğa (?) 628 yılı zilhiccesinde emretti.” ifadeleri bulunmaktadır.[1]
Vakfiye: Bilinmemektedir.
Kurucu: Abdullah oğlu Hoca Mesud’tur.
Sanatçı: Bilinmemektedir.
Onarım Durumu: Kapalı kısmında yer alan kubbeli aydınlık feneri, mukarnaslı kasnağa kadar yıkılmıştır, buna karşın diğer kısımlar ayaktadır. Bakımsız bir görünümü vardır.
Plan:Han, açık ve kapalı kısımların bir arada bulunduğu karma plan şemasında, kuzeybatı-güneydoğu doğrultusundadır. Avlu kısmının dıştan ölçüleri 40.35x42.75m, kapalı kısmının dıştan ölçüleri 31.10x33.15m’dir. Avlu ortasında yer almakta olan köşk mescid de 6.65x6.65 m ölçülerinde L şeklindeki dört payeye oturan sivri kemerler üzerinde yükselmektedir. Yapının güneybatı cephesi dışındaki cephelerde veya köşelerde kare, dikdörtgen ya da çokgen şeklinde takviye kuleleri yer almaktadır. Güneybatı cephede yer alan avlu girişi, köşk mescit ve kapalı kısmın girişi ile aynı aks üzerinde değildir. Yapı, avlu taç kapısı güneyinde bir çeşme ve kuzeybatı yönünde yapıdan bağımsız bir hamamla birlikte külliye olarak inşa edilmiştir.[2]
Üçboyutlu Özellik: Kapalı kısma göre daha geniş ve büyük olan avluya, taç kapının arkasında yer alan üzeri beşik tonozlu eyvandan girilmektedir. Giriş eyvanına üzeri beşik tonoz örtülü bir oda açılmaktadır. Avlunun kuzeybatı köşesinde avluya açılan üzeri beşik tonoz örtülü üç eyvan yer almaktadır. Güney ve güneybatıda, kare planlı ayaklar vasıtasıyla bölümlenmiş, sivri kemerlerle birbirlerine ve duvarlara bağlanarak avluya açılan çift sıra revak dizisi bulunmaktadır. Güney ve doğu kanatta sivri beşik tonozla örtülü mekânlar vardır. Taç kapı ile aynı aks üzerinde yer alan mekân eyvan olarak düzenlenmiştir. Avlu merkezindeki fevkani köşk mescide dokuzar basamaklı çifte merdivenle ulaşılmaktadır. Kuzey-güney doğrultusunda, dikdörtgen planlı kapalı kısma, güneydeki taç kapısından giriş sağlanmaktadır. Bu kısımda 20 kare payeye oturan sivri kemerlerin taşıdığı, doğu batı doğrultusunda uzanan beşik tonoz örtülü 6 paralel sahnı taç kapı aksında bir orta sahın bölmektedir. Bu orta sahında yer alan kubbe bugün kasnak kısmına kadar yıkılmış durumdadır. Çeşme, avlu portali ile güneybatı köşedeki kule arasında, hanın yolu bakan cephesinde, zemine yakın duvar kaplaması içerisindedir. Taştan oyma bir su haznesi ve yekpare taştan bir yalak kalıntısı bulunmaktadır. Çeşmeye, duvar içindeki bir su kanalıyla iç içe iki künkten oluşan çift cidarlı bir tesisatla su sağlanmıştır.[3]
Malzeme: Yapıda, düzgün kesme taş malzeme ile yığma duvar tekniği kullanılmıştır.
Süsleme: Yapının bezemeleri dış portal, iç portal ve köşk mescid üzerinde toplanmıştır. Avlu taç kapısı, üzerine geometrik kompozisyonların işlendiği farklı genişlik ve profillerdeki bordür ve silmelerle çevrelenmiştir. Zar başlıklı silindirik köşe sütunceleri üzerinde de sivri kemer biçiminde dokuz sıra mukarnas dizisi yer almaktadır. Kemer köşeliklerinde geometrik bezemeli kabara ve rozetler bulunmaktadır. Kapalı kısmın taç kapısı daha yalın bir haldedir. Üzerinde geometrik kompozisyonların yer aldığı silme ve bordürlerle çevrelenmiştir. Taç kapının yan kanatlarında mukarnas kavsaralı mihrabiyeler yer almaktadır. Köşk mescidin çatı kornişinin altını ve kapı kenarını dilimli bir friz dolanmaktadır. Kemerlerde de oyma yarım yıldız motifleri vardır.
Tarihlendirme: Kapalı kısım I. Alâeddin Keykubad döneminde 1231 ( H 628), avlusu ise II. Gıyadeddin Keyhüsrev döneminde 1237 (H 637) tamamlanmıştır. Tarihi kaynaklarda Hoca Mesut Ribatı adı ile de bilinmektedir.
Değerlendirme: Han, avlu, köşk mescid ve kapalı kısmı ile beraber “Sultan Hanı” tipindedir. Yapı süslemesinde bitkisel motiflerin kullanılmayıp geometrik bezemelerin yer alması da dikkat çekicidir.[4]
Girişi eksende olmayıp batı yan tarafta olan kervansaray bu özelliği ile diğer Selçuklu kervansaraylardan ayrılır.
Kaynakça:
[1] Zekai Erdal, Aksaray’da Türk Devri Mimarisi, (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sos. Bil. En. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Van 2014, s.339-341.
[2] Zekai Erdal, a.g.t., s. 341,342. ; Güzin Karaköy, Aksaray Çevresinde Selçuklu Dönemi Kervansarayları (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sos. Bil. En. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale 2005, s. 35-42.
[3] Zekai Erdal, a.g.t., s.341-342.
[4] Ara Altun,“Ağzıkara Han”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/agzikarahan (10.12.2019).
Altun, Ara; “Ağzıkara Han”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/agzikarahan (10.12.2019).
ERDAL, Zekai; Aksaray’da Türk Devri Mimarisi, (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sos. Bil. En. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Van 2014.
KARAKÖY, Güzin; Aksaray Çevresinde Selçuklu Dönemi Kervansarayları (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sos. Bil. En. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),Çanakkale 2005.