Yerin adı: Yapı Aksaray’ın Sultanhanı ilçesinde, Aksaray’a 40 km uzaklıkta Aksaray-Konya karayolu üzerinde yer almaktadır.
Yapım Tarihi: H.629/M.1229
Kitabe: Avlu taç kapısı üzerinde tek satırlık bani kitabesi[1] taç kapının mermer sağ sövesinin üstünde ikili madalyon içinde sanatçı kitabesi[2] kapı lentosunun altında ise tamir kitabesi[3] yer almaktadır.
Vakfiye: Bilinmemektedir.
Kurucu:Yapının banisi I. Alaeddin Keykubad'dır.
Sanatçı: Muhemmed bin Havlan
Onarım Durumu: Hanın yanan kapısı III. Keyhüsrev döneminde mütevellisi Sirâcüddin Ahmed tarafından 677’de (1278-79) tamir ettirilmiştir[5] 1955 yılında Maarif Vekaleti tarafından restore edilmiştir. Bu restorasyon esnasında iç ve dış duvarların kaplamaları, avlu revaklarının ve kapalı kısmın üst örtüsünün tonozları mevcut izlere göre tamamlanmıştır.[6] Sultan Hanı Vakıflar Genel Müdürlüğü'nce 1959-1968 yılları arasında kısmen restore edilerek koruma altına alınmıştır.[7] Yapı son olarak 2017-2019 yılları arasında restorasyona tabi tutuldu.
Plan Klasik ya da karma plan tipi denilen şema ile kuzeydoğu-güneybatı istikametinde inşa edilen kervansarayın açık ve kapalı bölümlerini kuşatan duvarlar dıştan kuleler ile desteklenmiştir. Kapalı kısım dıştan 54.73 X 36.95 m. avlu ise, 64.60 X 53.35 m. ölçülerindedir.[4] Avlulu bölümün taç kapısından bir eyvana geçilir. Bu birimin iki yanında yatay dikdörtgen kapalı odalar yer almaktadır. Cephenin güneydoğu köşesinde girişi avludan uzun bir koridorla sağlanan dikdörtgen başka bir mekân bulunmaktadır. Aynı cephenin diğer köşesinde birim çift sıra ayaklara oturan revaklı kuzey cepheye açılmaktadır. Güney cephede yan yana sıralı dikdörtgen birimler bulunmaktadır. Bu cephede yer alan iki birim diğerleri gibi uzunlamasına tek parça değil, ortadan iki bölüme ayrılmıştır. Avlunun ortasında köşk mescit yer almaktadır. Kervansarayın kapalı birimine avlulu bölüme taşan anıtsal taş kapıdan girilmektedir. Kapalı bölüm birbirine paralelel 9 yatay sahın ve bu sahınları ortadan kesen dikine bir sahından oluşmaktadır. Hanın üst örtüsü tonozlardan meydana gelmektedir. Kapalı bölümün dikey sahının ortasında aydınlık açıklığı bulunmaktadır.
Üçboyutlu Özellik: Açık bölümün taş kapısı dışa taşkın ve anıtsal bir örnektir. Kapalı bölümün taç kapısı da birinciyi tekrarlamaktadır. Kervansarayın cephelerini destekleyen köşe kuleleri poliganal bunların aralarında yer alanlar ise yarım silindiriktir. Yalnızca ana girişte taç kapının iki yanındaki destekler diğerlerinden farklı olup yan yana üçer silindirik kuleden oluşmaktadır. Yapı sağlam ve masif bir görünüm sunmaktadır.
Avlunun ortasında yer alan köşk mescit dört ayak ve sivri kemerler üzerinde yükselmektedir. Mescidin altında şadırvanı yer alırken yapıya kuzeyden iki merdivenle çıkılmaktadır.
Malzeme: Kesme taştan inşa edilmiştir.
Süsleme: Han’da süslemeler avlu taç kapısında, giriş eyvanında, revaklı bölüm kemer yüzeylerinde, köşk mescitte, servis mekânları kapılarında, kapalı bölüm taç kapısında
ve aydınlık fenerinde görülür. Cepheden dışa taşan taçkapı gösterişli bir süslemeye sahiptir ve derin niş mukarnaslı kavsarayla taçlandırılmıştır. Taç kapının iki yanında zikzak motifli dekoratif sütunçeler yer almaktadır. Bir kısım bitkisel bezeme dışında süsleme geometrik düzenlemelerden oluşmaktadır. Geniş kuşakta çok köşeli yıldız sistemleriyle buradan çıkan kollar ve geçme motifleri yer almaktadır. Sathî kuşatma kemeri içine serpiştirilmiş rozetlerle, kavsaranın tepedeki mukarnas hücresinin iki yanında uzaktan görülebilecek şekilde kazılmış “el-minnetü lillâh” ibaresi mevcuttur. Taç kapının iki yanındaki nişlerin taç kapı gibi mukarnaslı kavsaraya sahiptir. Nişlerin sağında ve solunda birbirine dolanan ve spiral oluşturan silmelerden oluşan sütunçelere sahiptir. Nişlerin yüzeyleri de yıldız geçmeli süslemeye sahiptir.
Revak kemerleriyle odaların kapı çerçeveleri geometrik motiflerle süslenmiştir. Köşk mescidin kemer ve duvar yüzeyleri de zengin geometrik bezemeye sahiptir.
Kapalı bölümün taç kapısı Değişik biçimde kuşatma kemerine damarlı palmet motifleri işlenmiş, geniş kuşaktaki yıldız formları rozetlerle süslenmiştir.
Tarihlendirme: Tarihlendirme hanın taç kapısı üzerinde yer alan bani kitabesine göre yapılmıştır.
Değerlendirme: Yapı karma tipteki Selçuklu hanlarının en anıtsal örneklerinden biridir.
Giriş kapısının yan tarafından nişin üstünde yer alan çift renkli düğümlü geçmeler Konya Alaeddin camii avlu cephesi portalinde ve Karatay Medresesi’nin taç kapısında görülmektedir. Konya Alaeddin Camii’nde mimarın adı tamdır (Muhammed bin Havlan el-Dımışki). Bu yapıda mimarın adı Muhammed bin Hav(la)n… olarak yer almaktadır. Çift renkli taş işçiliği hanın mimarının Konya Alaeddin Camiini yapan mimar ile aynı olduğunu göstermektedir.
Kaynakça:
[1] Aynur Durukan, ‘’Aksaray Sultan Hanı’’, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2007, s. 141.
[2] Zeki Sönmez, Başlangıcından 16.Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar, TTK, Ankara 1995, s. 221.
[3] Zekai Erdal, Aksaray’da Türk Devri Mimarisi, (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sos. Bil. En. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Van 2014,s.329.
[4] Zekai Erdal, a.g.t, s.332.
[5] İ.H.Konyalı tamir tarihi H.667 M.1268-69 olarak vermiştir. Bkz. İ.H.Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri ile Aksaray Tarihi I.cilt, 1974, s. 1124. Yapılan başka araştırmalarda bu tarih H.677 M.1278-79 olarak verilmiştir. Bkz. Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, İstanbul 1989, s.173. Yapılan son araştırmalarda bu tarihin H.677 olduğu vurgulanmıştır. Bkz. Şükrü Dursun, Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Süsleme, Selçuk Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü / Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, s.37
[6] Zekai Erdal, a.g.t., s.330.
[7] Abdüsselam Uluçam, ‘’Sultan Hanı’’ TDVİA c.37, 2009 s.503
ERDAL, Zekai; Aksaray’da Türk Devri Mimarisi, (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sos. Bil. En. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Van 2014.
DURUKAN, Aynur; ‘’Aksaray Sultan Hanı’’Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 2007
DURSUN, Şükrü; Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Süsleme, Selçuk Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü / Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi.
SÖNMEZ, Zeki; Başlangıcından 16.Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar, TTK, Ankara 1995.
ULUÇAM, Abdüsselam; ‘Sultan Han’’ TDVİA c.37, 2009.
KONYALI, İ.H.; Abideleri ve Kitabeleri ile Aksaray Tarihi I.cilt, 1974.