Yerin adı: Kastamonu ili Honsalar Mahallesi, Kümbet Sokak üzerindedir.
Yapım Tarihi: Mimari üslubu açısından bir Selçuklu Dönemi eseri olarak kabul edilmektedir.
Kitabe: Bilinmemektedir.
Vakfiye: Yapıya ait vakfiye bulunamamıştır.
Kurucu: Bilinmemektedir.
Sanatçı: Bilinmemektedir.
Onarım Durumu: Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki dosyasına göre Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Ankara Bölge Kurulu, 28.12. 1984 tarih, 386 sayılı kararı ile kamulaştırılmasını kararlaştırmıştır. Bu tarihten sonra türbenin etrafını saran yapılar yıktırılarak, çevresi düzenlenmiştir. Ankara Koruma Kurulu’nun, sunulan restorasyon projesini 6.3.1992 tarih, 2245 sayılı kararı ile onaylamasıyla, bu tarihten sonra bir kez daha onarım geçirmiştir.
Plan: Bina, kuzey-güney doğrultusunda uzanan çift katlı ve eyvan türbe bir yapıdır. Güney cephesi, ön cephe olarak düşünülmüş ve alt kata giriş yine bu kenarda düzenlenmiştir. Genişliği 0.85, derinliği 1.17 m olan kapıdan geçilince derin bir dikdörtgen mekâna girilir. 3.50 x5.40 ölçülerinde ve 1.92 m yüksekliğinde sivri tonozla örtülü bir mekândır.
Üçboyutlu Özellik: Aydınlanmasına veya havalanmasına imkân verecek hiçbir pencere veya menfez bulunmayan bu mekânda, ahşap 5 adet sanduka vardır. Güney cephesindeki alt kat giriş kapısının iki yanından merdivenle de üst kata çıkılmaktadır. Üst kat dikdörtgen planlı ve yine sivri tonozla örtülü bir eyvandan ibarettir. Eyvanın ağzı sivri kemerlidir. Binaya doğu cephesinden bitişik ve bugün mescit olarak kullanılan bölüm, sonradan tamamıyla yenilenmiştir.
Malzeme: Eyvan kemerinin açıldığı güney cephede malzeme tümüyle düzgün kesme taş olup, diğer kısımlarda moloz taş kullanılmıştır.
Süsleme: Binanın güney cephesinde, cepheyi sınırlandıran enli ve iç taraftaki dar silmeler, kemer alınlığı ve alınlığı çeviren silme ile biri sol taraftaki kemerin üzengi seviyesinin altında, diğeri de doğu duvarının güney köşeye yakın bir yerinde duvara gömülü iki rozet, süsleme ihtiva eden unsurlar olarak dikkati çekmektedir. Eyvan kemerini çeviren enli silme üzerine zikzak şeklinde geometrik kompozisyonlar işlenmiştir. Bunu çok geniş ve derin konkav bir ikinci silme onu da geçmelerle süslenmiş bir üçüncü takip eder. Bunların yukarıda kemeri dikdörtgen bir çerçeve içine almaktadır. Tonozun kemeri kademeli olarak örülmüş ve köşelere konan birer sütunceye dayandırılmıştır. Kemeri kademe yaparak kuşatan silme meandırlarla süslenmiş, kemer yüzü ise yılankavi geçmelerle bezenmiştir. Rozetlerde ise girift bir geometrik kompozisyon görülür. Kompozisyonun temel elemanı merkezdeki sekiz köşeli bir yıldızdır. Bu süslemelerde iki ayrı teknikten söz edilebilir. Cepheyi iki yandan sınırlandıran enli silme ile kemer alınlığı ve kemeri çevreleyen silme üzerinde fazla derin olmayan bir yüzey işçiliği dikkati çekerken, üçüncü silme ile rozetlerde, geometrik örneklerin plastisitesini nispeten arttıran alçak kabartma tekniğine rastlanır.
Tarihlendirme: Kitabesi olmadığı gibi hakkında yazılı bilgi de bulunmamaktadır. Bazı kaynaklar yapının Anadolu’da çok sayıda örneğine rastlanan çift katlı ve eyvan türbe tipinde olduğunu kabul eder.( Niksar Doğanşah Alp 12.yy, Kayseri Battal Gazi Camisi 12. yy, Konya Bedreddin Gevhertaş 12.yy, Afyon Boyalıköy 13.yy, Karaman Sadeddin Ali 1248 türbeleri) Başka bir kaynak ise, yapının 13.yy da inşa edilmiş eyvanlı bir binanın parçası olduğunu ve sonradan türbeye dönüştürüldüğünü kabul eder. İçinde 5 sanduka vardır. Bunlardan birinin üzerinde kağıda yazılmış şu yazı vardır: Aşıklı Dede Şeyh Sultan 1116 senesinde vefat eylemiştir. Halk arasında “Yanık Evliya” olarak anılan Aşıklı Sultanın Selçuklu komutanı olduğu, 510 H./ 1116–7 M. yılında kaleyi Bizanslılardan almak için savaşırken şehit düştüğü ve aynı yere gömüldüğü rivayet olunmaktadır. Çobanoğulları döneminde üzerine bugünkü yapının inşa edildiği kabul edilmektedir. Başka bir kaynak ise yapının Aşıklı Sultan diye anılmasını, 1116 H./1704-5 M. tarihinde vefat edip, buraya defnedildiği söylenen “ Aşıklı Dede Şeyh Sultan” dan dolayı olduğunu kabul etmektedir.
Değerlendirme: Mimari üslubu açısından bir Selçuklu Dönemi eseri olarak kabul edilen eserlerdendir.
Kaynakça:
BİLİCİ, Zeki Kenan; Kastamonu’da Türk Devri Mimarisi ve Şehir Dokusunun Gelişimi (18.yy sonuna kadar), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Ankara 1991.
ÇİFTÇİ, Fazıl; Kastamonu Camileri – Türbeleri ve Diğer Tarihi Eserler, Türkiye Diyanet Vakfı Kastamonu Şubesi, Ankara 1995.
EYÜPGİLLER, Kemal,; Bir Kent Tarihi Kastamonu, Eren Yayıncılık, İstanbul 1999.
GÖKOĞLU, Ahmet; Paphlagonia-Paflagonya (Kastamonu, Sinop, Çankırı, Safranbolu, Bartın, Bolu, Gerede, Mudurnu, İskilip, Bafra, Alaçam ve civarı), Gayri Menkul Eski Eserleri ve Arkeolojisi, Cilt I, Kastamonu 1952.
ÖNKAL, Hakkı; Anadolu Selçuklu Türbeleri, Atatürk, Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Sayı:91, Ankara 1996.