Yerin adı: Kahramanmaraş’ın Afşin ilçesinde, Eshab-ı Kehf mağarası yakınlarında aynı isimle anılan caminin yanıbaşında yer alır. İnşa kitabesinde “Ribatü’l Mübarek” adıyla belirtilen yapı arşiv belgeleri ve çeşitli yayınlarda “Eshab-ı Kehf Ribatı”, “Eshab-ı Kehf Zaviyesi” ve “Çilahane” adları ile anılmaktadır.
Yapım Tarihi: H. 612 / M. 1215
Kitabe: Ribatın taçkapısı üzerinde uzun dikdörtgen mermer üzerine üç satır halinde Arapça yazılmış kitabesi bulunmaktadır.
Vakfiye: Yapının Anadolu Selçuklu dönemine vakfiyesi bulunamamıştır. Fakat Anadolu Selçuklu sonrasında ribata ait vakıf kayıtları bulunmaktadır.
Kurucu: Maraş Emiri Nusrettüddin Hasan Bey tarafından yaptırılmıştır.
Sanatçı: Bilinmiyor.
Onarım Durumu: Yapıda bilinen ilk onarım 1480-1515 yılları arasında Dulkadir Beyliği hükümdarı Alâüddevle tarafından gerçekleştirilmiştir. Yine bu dönemde aynı hükümdar tarafından ribatın üzerine bir de medrese inşa edilmiştir. 1910 yılında onarım gören yapı uzun süre harap bir vaziyette kalmıştır. 1940’lı yıllarda yapının örtü sistemi harap bir durumdayken bu olumsuz durum 1960 yılında restorasyon programına alınması ve 1963’te de restorasyonun başlaması ile ortadan kalmıştır. 1963 yılında başlayan restorasyon çalışmalarında yapının örtü sistemi aslına uygun olarak yeniden inşa edilmiş, iç kısımda döşeme taşları ve yapının çeşitli yerlerinde tahrip olan taş kaplama yenilenmiştir.
Plan: Kuzey-güney doğrultusunda gelişim gösteren, kabaca dikdörtgen bir plana sahiptir. Güney cephede simetrik olarak yerleştirilmiş, dışa taşkın taçkapı vasıtası ile iç mekâna dâhil olunur. Dikdörtgen planlı yapının doğu bölümü kuzey-güney doğrultusunda yan yana uzanan beşik tonozun örttüğü iki sahn yer alır. Yapının batı kanadında ise iki eyvan etrafında yer alan dikdörtgen beşik tonoz örtülü farklı mekânlar yerleştirilmiştir. Yapı doğu cephede yer alan pencerelerle aydınlatılmıştır. Yapıya ikinci bir giriş de kuzey cephede, taçkapı ile aynı eksen üzerinde yer alır. İç kısımda doğu bölümünde yer alan merdivenle bodrum katı olarak nitelenebilecek bölüme inilebilmektedir.
İç mekanda gerçekleştirilen son restorasyon çalışması esnasında, döşemeler değiştirilmiş, gerekli yerlerde taş kaplamalar yenilenmiştir. İç kısımdaki tüm mekânlar sivri kemerli beşik tonozla örtülmüştür. İç mekandaki duvar yüzeylerinde restorasyon sırasında değiştirilen taş kaplamalar orijinal duvar dokusundan kolay bir şekilde ayırt edilebilmektedir.
Üçboyutlu Özellik: Ribatın günümüzdeki hali ile genel olarak düzgün kesme taş ile kaplanmıştır. 1480-1515 yılları arasında ribatın üst kısmına inşa edilen medresenin cephelerinde işe tuğla malzeme kullanılmıştır.
Malzeme: Yapının moloz taş dolgusu düzgün kesme taşla kaplanmıştır. Mermer malzeme taçkapıdaki kitabede kullanılmıştır. Tuğla malzeme ile de Dulkadiroğlu Beyli döneminde inşa edilen medresenin cephelerinde kullanılmıştır.
Süsleme: Yapıda süsleme programının yoğun olarak uygulandığı kısım taçkapı olmuştur. Süslemenin görüldüğü bir diğer nokta ise ribattaki mescidin mihrabıdır. Ribatın beden duvarlarından biraz daha yüksek tutulan dışa taşkın taçkapı üç farklı karakterdeki geometrik süslemeye sahip bordürle çevrelenmiştir. Basık kemerli giriş kapısının üzerinde mukarnaslı kavsara yükselmektedir. Taçkapının dışa taşan yan kanatlarının iç kısmı düz bıralkılmamış olup, yarım yuvarlak nişlere sahip mihrabiyelerle süslenmiştir. Ayrıca mihrabiyelerin etrafı örgü ve zencereklerle çevrelenmiştir.
Tarihlendirme: Mevcut kitabe sayesinde tarihlendirmede bir sorunla karşılaşılmaz.
Değerlendirme: Kahraman Maraş’ın Afşin ilçesinde bulunan mağradan dolayı bu ismi alan ve külliye olarak inşa edilen cami, han ve ribat içerisinde en erken tarihli olan ribattır. Anadolu Selçuklu mimarisinde ribat ve hanikah tipindeki yapıların erken örneklerinden biri olması itibari ile önem arz etmektedir.
Kaynakça: ASLANAPA, Oktay, Anadolu'da İlk Türk Mimarisi, Başlangıcı ve Gelişmesi, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1991.
SÜMER, Faruk, Eshabü’l Kehf (Yedi Uyurlar), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1989.
ÖZKARCI, Mehmet; “Afşin Eshab-ı Kehf Ribatı ve Medresesi”, I. Uluslar arası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler II, SÜSAM, Konya, 2001, s. 153-170.