Yerin adı: Tokat’ta Halit Mahallesi Sulu Sokak’ta bulunur.
Yapım Tarihi: H. 631 / M. 1234
Kitabe: Yapının güney cephesinde Arapça sülüs hatla yazılmış iki satırlık inşa kitabesi günümüze ulaşmıştır.
Vakfiye: Yapıya ait bir vakfiye tespit edilememiştir.
Kurucu: Ebu’l-Kasım b. Ali et-Tusî
Sanatçı: Bilinmiyor.
Onarım Durumu: Yakın zamanlara kadar oldukça harap bir vaziyette ve ziyarete kapalı olan türbe Vakıflar tarafından restore edilmiştir.
Plan: Yapı 7.40x7.50 m. ölçülerinde kare plan kuruluşuna sahiptir. Kasnak kısmı oldukça yüksek tutulan türbenin üst örtüsü içten tromplarla geçilen kubbe dıştan ise külah şeklindedir. İç mekanda dikkate değer herhangi bir özellik bulunmamaktadır.
Üçboyutlu Özellik: Yapının kuzey ve batı cepheleri başka yapılarla kapanmış olduğundan görülememektedir. Giriş açıklığının bulunduğu ve sokağa bakan cephe oldukça sade ve iddiasız bir cephe düzeni sergiler. Ancak yola (Sulusokak) bakan güney cephe içe doğru çekilmiş dikdörtgen pencere açıklıkları ve pencere alınlıklarındaki düzenleme ile oldukça gösterişlidir. Sivri kemerli pencere alınlıkları ve kemer köşelerinde mozaik çini tekniğinde geometrik kompozisyonlu süslemeler görülürken kemerlerin üst kısımlarında yine aynı teknikle oluşturulmuş çini yazıtlar(ayet kitabeleri) görülmektedir. Yapının iki satırlık inşa kitabesi de pencerelerle köşe geçişleri arasında cephe ortasına dengeli bir şekilde yerleştirilmiştir.
Malzeme: Yapı şaşırtma tekniğinde tuğla malzeme ile inşa edilmiştir.
Süsleme: Yapının tüm süslemeleri yola bakan güney cephede pencere açıklıklarının üst kısmındaki yüzeyde toplanmıştır. Mozaik çini tekniğindeki süslemelerde geometrik kompozisyonlar ve yazının kullanıldığı kitabeler ön plandadır. Çinilerde patlıcan moru ve firuze renk hâkimdir.
Tarihlendirme: Yapının tarihlendirilmesi günümüze ulaşan kitabe sayesinde yapılabilmektedir.
Değerlendirme: Ebu’l-Kasım Ali b. et-Tusî Türbesi yaklaşık bir asır önce Meraga’da inşa edilen Kümbed’i Surh’un Anadolu’daki benzer bir uygulamasıdır. Anadolu’da aynı dönemde inşa edilen Amasya Torumtay Türbesi (1266) ve Sivas İzzeddin Keykavus Türbesi (1217) ile de çeşitli bakımlardan benzer özellikler gösterir.
Kaynakça: Gabriel, Albert : Monuments Turcs d’Anadolie, c.2, Paris 1934.
Tuncer, O.Cezmi : Anadolu Kümbetleri, Ankara 1986.
Önkal, Hakkı : Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara 1996