Yerin adı: Cami, Tunceli ilinin, Mazgirt ilçesinde bulunmaktadır.
Yapım Tarihi:H. 650 / M.1252.
Kitabe: Yapının kuzeydoğu köşesinde, son cemaat yerine açılan taçkapının kavsarasında dikdörtgen mermer üzerine iki satırlık Arapça kitabesi bulunmaktadır.
Vakfiye: Yapıya ait vakfiye bulunamamıştır.
Kurucu: Caminin banisi II. Kılıç Arslan’ın Oğlu II. Süleyman Şah’ın kızı Elti Hatun’dur. Kayseri Külük Camii’ni onartan Atsız Elti Hatun ile Mazgirt’teki cami, çeşme ve türbeyi inşa ettiren Elti Hatun farklı kişilerdir.
Sanatçı: Bilinmiyor.
Onarım Durumu: Yapı günümüze bazı değişikliklerle ulaşmış olup iyi durumdadır. 1971 yılında çeşme ile birlikte Vakıflar Genel Müdürlüğünce restorasyonu gerçekleştirilen yapı günümüzde de kullanılmaktadır. 1952 yılında yapının güneybatı köşesine bir minare eklenen yapının orijinal örtüsü kurşun kaplı kırma çatı ile değiştirilmiştir.
Plan: Kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı cami iki farklı mekândan oluşmaktadır. İlk mekân ana ibadet bölümüdür. Bu bölüm mihraba dik uzanan üç sahna ayrılmış olup, orta sahn diğer iki yan sahndan daha geniş tutulmuştur. Orta sahnın merkezinde çapraz tonozla örtülen mekân biriminde bir de aydınlık açıklığı bulunmaktadır. Ana ibadet mekânının diğer bölümleri sivri kemerli tonozlarla örtülmüştür. Ana ibadet mekânına, yapının kuzeybatı köşesinde ve kuzeydoğu köşesinde bulunan kapı açıklıklarından ulaşılmaktadır. Caminin ikinci mekânı, onun kuzeydoğu köşesinde yer alan, son cemaat yeri gibi düşünülmüş kare planlı mekândır. Çapraz tonoz örtülü ve aydınlık açıklığı bulunan bu bölümden asıl ibadet mekânına açılan bir başka kapı açıklığı bulunmaktadır. Bu mekanın kuzey cephesine ise çeşme bitiştirilmiştir.
Gayet sade bir kurguya sahip ana ibadet mekanında hareketliliği, sahnları örten sivri kemerli tonozlar ile mekanın merkez noktasını örten çapraz tonoz sağlamaktadır. Örtü sistemi en altta dört kare paye ile taşınmaktadır.
Üçboyutlu Özellik: Benzer kurgunun görüldüğü tüm cepheler gösterişten oldukça uzaktır. Fakat doğu cephede, son cemaat yeri gibi hazırlanan mekana açılan taçkapı farklı bir kurgu ile tasarlanmış ve caminin genel sade karakterine aykırı bir duruş sergilemektedir. İç içe kademelenmiş yuvarlak kemer dizilişi, basık kemerli kapının üst kısmında yer alan kavsaraya kadar devam etmektedir.
Malzeme: Kesme taşında kullanıldığı yapıda yoğun olarak moloz taş kullanılmıştır.
Süsleme: Genel olarak sade bir görünüme sahip yapıda süsleme sadece doğu cephede yer alan taçkapıda görülür. İç içe kademelenmiş yuvarlak kemerler ve en dıştaki kemerin profilli bingisi ve mukarnas kavsara yapıda görülen tek süsleme unsurlarıdır.
Tarihlendirme: Yapının günümüze ulaşan fakat okunması tahribattan dolayı zor olan kitabesinden 1252 tarihinde yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Fakat O. Aslanapa kitabenin sonunda güçlükle H. 627 / M. 1229 tarihini okuduğunu belirtir. Caminin 1229 tarihinde yaptırıldığını ileri süren Oktay Aslanapa ayrıca plan itibari ile yapının I. Alâeddin Keykubad dönemi camileriyle de benzeştiğini bildirir. Kitabe konusunda bir diğer karmaşa ise Oktay Aslanapa 1252 tarihini çeşme kitabesine atfen belirtir fakat Y. Önge ve O. C. Tuncer çeşmenin tarihlendirilmesinde cami kitabesine atıf yapmaktadır. Ayrıca iki satırlık çeşme kitabesinde herhangi bir tarih kaydı bulunmamaktadır.
Değerlendirme: Mazgirt’te bulunan Elti Hatun Camii genel itibari ile mekan kurgusu ile dikkatleri çeker. Yapının sorunlu kitabesi onun, araştırmacılarca farklı dönemlere tarihlendirilmesine sebep olmuştur. Fakat yapı genel olarak yayınlarda, caminin 1252 yılında inşa edildiği kabul edilmektedir.
Kaynakça: ASLANAPA, Oktay, Anadolu'da İlk Türk Mimarisi, Başlangıcı ve Gelişmesi, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1991.
DURUKAN, Aynur; “Anadolu Selçuklularında Kadın Baniler”, Vakıflar Dergisi, S. 27, Ankara, 1998, s. 15-36.
ÖNGE, Yılmaz; Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları, TTK, Ankara, 1997.
ÖZKAN, Haldun; XI-XIII. Yüzyılda Anadolu Türk Mimarisinin Oluşumunda Doğu Anadolu’nun Rolü, (Basılmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2000.
TUNCER, O. Cezmi; “Tunceli-Mazgirt Elti Hatun Camii”, Önasya, C. VII, S. 75, 1971.