Yerin adı: Kervansaray, Tokat'ın Pazar ilçesindedir.
Yapım Tarihi: H.636 / M.1238-39.
Kitabe: Yapının, taçkapısında bulunan inşa kitabesi günümüze ulaşmıştır.
Vakfiye: Yapıya air vakfiye bulunamamıştır.
Kurucu: I. Alâedin Keykubad'ın eşi ve II. Gıyaseddin Keyhüsrev'ın validesi Huand Hatun'dur.
Sanatçı: Bilinmiyor.
Onarım Durumu: Yapı, 2005-2006 yıllarında onarılmış ve bugün halka açık bir mekân olarak hizmet vermektedir.
Plan: Mahperi Hatun Kervansarayı, 33.00x34.00 m. ölçülerindeki avlulu bölüm ile 19.50x28.00 m.lik kapalı holden oluşan Anadolu Seçukluları’nın klasikleşmiş kervansaray yorumu olan Sultan Han plân şemasına sahiptir.
Avlulu bölüme 1.90x6.90 m. ölçülerinde anıtsal bir taç kapıdan geçilerek ulaşılmaktadır. Kapı açıklığının iç tarafı avluya açılan 4.30x4.80 m. ölçülerinde bir giriş eyvanı olarak düzenlenmiştir. Eyvanın sağında, sivri beşik tonoz ile örtülü olup, avluya bir kapı ile bağlanan 3.70x11.10 m.lik bir oda yer alır. Eyvanın solunda, yapının kuzey-doğu köşesini oluşturan 3.70x5.25 m.lik diğer oda ve bu oda ile giriş eyvanı arasında ikinci bir eyvan düzenlemesi görülür. Ayrıca bu eyvan, kuzey duvarına gömülü merdiven basamaklarıyla giriş üzerindeki mescide ulaşılan bir geçiş hacmidir. Ortada yer alan 12.70x25.80 m. ölçülerindeki dikdörtgen avlunun iki yanında simetrik bir düzenlemeye sahip ikili revak sistemi uzanır. Bu revaklar 1.00x1.00 m. ölçüsünde kare kesitli ikişer paye üzerine oturan sivri kemerlerin taşıdığı beşik tonoz örtülü altışar bölümden ouşmaktadır. Hol kısmı kuzey-güney istikametinde 1.00x1.00 m.lik kare kesitli altışar payeden oluşan iki destek dizisi ile üç sahına bölünmüştür. Bugün üst örtüsü ve üst örtüyü taşıyan destek sistemi tamamen çökmüş olan bu bölümde orta sahının, mekân derinliğince uzanan, kemerlerle desteklenmiş sivri beşik tonoz ile örtüldüğü anlaşılıyor. Yan sahınlarda ise yine kemerlerle birbirine bağlanan ve beşik tonozla örtülü altışar bölüm teşekkül etmiştir. Taç kapıyla aynı eksen üzerinde yer alan kapalı bölüm portali son derece anıtsal fakat bir o kadar da yalın bir düzenlemeye sahiptir. Dıştan dikdörtgen bir çerçeve oluşturacak şekilde silmelerle kuşatılmış portalin ortasında 2.40 m.genişliğindeki yay kemerli kapı açıklığı yer alır. Bu çerçeve içinde sivri kemerli bir içerlek yüzey oluşturulmuş ve ortada yer alan kapı açıklığı ise üstte kemer şeklinde bütünleşen kaval silmelerle çevrelenmiştir. İçteki bu kemerin tepe noktası giriş cephesindeki çeşmede görüldüğü gibi yarım yıldız biçiminde düzenlenmiştir.
Üçboyutlu Özellik: Fonksiyonuna bağlı olarak son derece korunaklı bir mimariye sahip olan kervansarayda 1.80 m. kalınlığındaki ana beden duvarlarının dıştan payandalarla desteklendiği görülmektedir. Yapının doğu ve batı yönünde simetrik olarak altışar payanda yer alır. Bu payandalardan aradakiler 1.50x1.50 m., köşedekiler ise 1.50x0.80 m.ölçülerinde olup, hol kısmının doğu ve batı duvarını destekleyen payandaların köşeleri pahlanmış vaziyettedir. Güney duvarı iki payanda ile desteklenen yapının kuzey-doğu ve kuzey-batı köşelerinde yer alan çokgen gövdeli birer kule ile giriş cephesinin vurgulandığı anlaşılıyor. Kervansarayda avlulu bölüm dışa tamamen kapalı iken, hol kısmı aydınlatma probleminden dolayı doğu ve batı yönüne açılan altışar mazgal pencereye sahiptir. Bu bölümün üst örtüsünde aydınlatma probleminin çözümüne yönelik bir uygulama olup olmadığını günümüze ulaşmadığı için bilemiyoruz. 1.50 m. derinliği olan ve iç köşeleri birer sütunce ile belirlenmiş sivri kemerli tonozla örtülü taç kapının ortasında yay kemerli kapı açıklığı yer alır. Geçmeli taşlarla örülmüş kapı kemerinin üst kısmına, bugün bir parçası düşmüş olan dört satırlık inşa kitabesi yerleştirilmiştir. Kapı açıklığının iki yanında mukarnas kavsaralı ve köşe sütunceli birer niş yer alır. Yapının giriş cephesine, taç kapının hemen yanında yer alan bir çeşme yapılmıştır. Çeşme, tepe noktası yarım yıldız biçiminde düzenlenmiş sivri kemerli sağır niş halindedir.
Malzeme: Mahperi Hatun Kervansarayı bütünüyle muntazam kesme taştan inşa edilmiş bir yapıdır.
Süsleme: Yapıda gördüğümüz tüm süslemeler dönemin diğer kervansaraylarında olduğu gibi taç kapı üzerinde toplanmıştır. Üst kısmı kemer kilit taşına kadar yıkılmış olan taç kapı yüzeyi altı köşeli geometrik yıldız geçmelerden oluşan bir ana bordür ile çevrelenmiş, bu bordürün iç tarafında ise kuşak geçmeli ikinci bordür yer almıştır. Sivri kemerli taç kapı nişinin köşelerini belirleyen sütuncelerin yüzeyi birbiri içine geçmiş çift yönlü tarak motifleriyle işlenmiştir. Sütuncelerin üst kısımlarında yüzeyleri sathi olarak akantus yapraklarıyla bezenmiş birer başlık yer alır. Kapı açıklığının iki yanındaki mukarnas kavsaralı nişleri burmalı silmeler çevreler. Nişlerin üst kısımlarında yer alan panoların kompozisyonunu sekiz köşeli geometrik yıldız geçmeler oluşturmuş ve bu yüzeylerin tezyini kuruluşu en üstte birer mukarnaslı konsolla son bulur. Taç kapı nişini üstten kuşatan kemer yüzeyi, oyma tekniğinde yarım yıldızlardan oluşan bir süslemeye sahiptir. Bu kemerin hemen üzerinde yer alan ikinci kuşatma kemerinin geçmeli bordür halinde işlenmiş yüzeyi ile taç kapının süsleme programı tamamlanır.
Tarihlendirme:
Değerlendirme: Tokat, doğu-batı ve kuzey güney istikametinde Anadolu’yu kateden iki büyük ticaret yolunun kesiştiği noktada kurulmuştur. Kuzey -güney istikametinde teşekkül eden yol Sinop ve Samsun limanlarından başlayarak Amasya, Tokat ve Sivas üzerinden Orta Anadolu’ya ulaşmakta, oradan da Akdeniz limanlarına bağlanmaktadır. Doğu-batı istikametindeki ticaret yolu ise yine Akdeniz limanlarından başlayan Avrupa deniz ticaretinin Konya, Aksaray, Kaseri, Sivas, Erzincan ve Erzurum yolu ile Kuzey İran’a ve oradan da Doğu Türkistan’a ulaşan güzergâhını teşkil etmektedir. Bu iki büyük ve önemli yolun dışında, farklı istikametlerdeki başka yolların da kesişme noktası yine Tokat olmuştur. Yolların güvenliğinde en büyük pay hiç şüphesiz kervansaraylara aittir. Bilindiği üzere bir günlük mesafe/zaman dikkate alınarak belirli aralıklarla inşa edilen bu yapıların en önemli örneklerinden biri de Pazar Mahperi Hatun Kervansarayı’dır. Amasya-Tokat yolunun 90 km.sinde bulunan yapı, bugünkü Pazar ilçesinin girişinde yer almaktadır.
Kaynakça: Öztürk, Nazif : “Selçuklu-Osmanlı dönemi ulaşım sisteminde ve ticaretinde Toat’ın yeri”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), Bildiriler, Ankara 1987.
Uzunçarşılı, İ.Hakkı : Kitabeler. İstanbul 1927.
Gabriel, Albert : Monuments Turcs d’Anatolie. c.2, Paris 1934.
Önge, Yılmaz : “Anadolu’da ejder başlı madeni çeşme lüleleri”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S.I., Ankara 1970.
Acun, Hakkı : “Tokat-Pazar Mahperi Hatun Kervansarayı çeşmesinin ejder başlı lülesinin bulunuşu”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi Yılmaz Önge Armağanı. Konya 1993.
Erdmann, Kurd : Das Anatolische Karavansaray des 13.Jahrhunderts. Berlin 1961.