Yerin adı:Tokat il merkezinde Gazi osman Paşa Ceddesi'ndedir.
Yapım Tarihi: H.691 / M.1292
Kitabe: Yapının girişi üzerinde üç satır halinde düzenlenmiş Arapça kitabesi bulunmaktadır.
Vakfiye: H.984 / M.1576 tarihli Defter_i Evkâf_ı Rûm’da “vakf-ı zâviye-i merhum Sünbül Ağa” adıyla bir vakıf kaydı bulunmaktadır.
Kurucu: II. Mesud’un karısı ve Muineddîn Pervane’nin kızı tarafından azad edilen Abdullah oğlu Hacı Sümbül
Sanatçı: Bilinmiyor.
Onarım Durumu: Yapının bazı bölümleri zaman içerisinde yenilenmiş ve Osmanlılar döneminde bitişik bazı ilaveler yapılmıştır. Bu nedenle zaviyenin özgün mimarisi önemli ölçüde değişmiştir.
Plan: Ortadaki dikdörtgen bölüm ana mekanı oluşturur. Bu bölüm tek hacim olmasına rağmen üst örtü kubbe ve tonoz birleşiminden meydana gelmektedir. Güney batı köşede yer alan türbe mekânı orta bölüme bir kapı ile bağlanır ve kubbe ile örtülüdür.
Üçboyutlu Özellik: Yapının kuzey ve batı cepheleri iki katlı bir bina ile kuşatılmış durumdadır. Bu binanın zaviyenin özgün planına dahil olmadığı açıktır. Ancak öncesine ait kesin bir bilgi de mevcut değildir. Taç kapı, yola bakan doğu cephede yer alır. Taç kapının solundaki moloz taş örgülü cephe zaviye mekânına aittir ve cephe ortasında dikdörtgen bir pencere yer alır. Bu cephenin devamında ise kesme taş duvar örgüsüyle türbe yer alır. Aynı şekilde türbe cephesinde de bir pencere açıklığı bulunmaktadır.
Malzeme: Taç kapıda mermer, ana beden duvarlarında moloz taş ve yer yer tuğla kullanılmış, türbe duvarları ise muntazam kesme taş ile
Süsleme: Özgün plan ve mimarisini neredeyse bütünüyle kaybetmiş olan tekkenin taç kapısı süslemeleriyle oldukça dekoratif bir görünüme sahiptir. Taç kapı nişinin iki köşesinde bitkisel bezemeli başlıkları olan sütunceler yer alır. Kapı açıklığının iki yanında kemerli birer niş yer alır. Bu nişlerin kavsara yüzeylerinde ve köşe boşluklarında ve iri çok dilimli yaprakların ve Rumilerin kullanıldığı bitkisel bezemeler görülür. Bu kompozisyon kapı açıklığının üstünde bir bordür halinde tekrarlanmıştır. Bordürün üst kısmında ise kitabe panosu yer alır. Taç kapıdaki önemli süslemelerden biri de ahşap kapı kanatları üzerinde yer alan göbektir. Bu göbek günümüze ulaşmamakla birlikte yapıya ait eski resimlerden tespit edilebilmektedir.
Tarihlendirme:
Değerlendirme: Sümbül Baba Zaviyesi Anadolu’daki ilk Türk yapıları ve bunların Anadolu dışındaki Türk eserleriyle ilişkisini (kubbe-tonoz birleşimi) ortaya koyan ancak günümüze özgün mimarisini yitirmiş durumda gelebilen bir örnektir.
Kaynakça: Gabriel, Albert : Monuments Turc d’Anatolie, c.2, Paris 1934.
Uzunçarşılı, İ.Hakkı : Kitabeler, İstanbul 1927.
Emir, Sedat : Erken Osmanlı Mimarlığında Çok İşlevli Yapılar : Kentsel Kolonizasyon Yapıları Olarak Zaviyeler I, İzmir 1994.