Yerin adı: Şehrin merkezinde yüksek ve sarp kayalıklar üzerine inşa edilmiştir.
Yapım Tarihi: İlk inşası bilinmiyor.
Kitabe: Bilinmiyor.
Vakfiye: Yapıya ait vakfiye bulunamamıştır.
Kurucu: Bilinmiyor.
Sanatçı: Bilinmiyor.
Onarım Durumu: Tokat Kalesi günümüzde oldukça harap bir vaziyettedir. 2009 yılından itibaren surların bazı bölümleri restore edilmekle beraber, aslında hem surlarda hem de Kale içindeki yapılarda daha ciddi kazı ve onarım çalışmalarına ihtiyaç vardır.
Plan: Kale, kuzey-batı yönünden uzayarak kentin yer aldığı vadiye saplanan bir tepenin iki yüksek noktası arasındaki düzlüğe kurulmuştur. Doğu yamacı sarp kayalık olan Kale’nin güney ve kuzey yönünde zayıf olan bazı kısımlar surlarla çevrilmiştir. Surlarda bir süreklilik görülmez. Kale’nin çevre uzunluğu; Evliya Çelebi tarafından 6000 adım, Nazmi Sevgen tarafından 1500 m. olarak belirtilmiştir.Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Kale’de bulunan bir cami, dizdarhane, kethüda, imam, müezzin ve kale mehterleri hanesi, cebehane hücreleri, yiyecek anbarları, su sarnıçları ve 362 basamaktan oluşup nehre kadar inen su yollarından söz edilir. Yapının mevcut durumu itibariyle bunların hiç birini tespit etmek mümkün değildir. Ancak özellikle tepenin güney yamacında bazı yapı kalıntıları görülebilmektedir. Belki bir kazı yapılması durumunda Kale’deki yapılaşma ile ilgili daha sağlıklı bilgilere ulaşmak mümkün olabilecektir.
Üçboyutlu Özellik:
Malzeme: Kalenin surlarında bazı yerlerde muntazam kesme taş bazı yerlerde de moloz taş kullanılmıştır. Kale’nin içindeki yapı kalıntılarında ağırlıklı olarak görülen malzeme moloz taştır.
Süsleme:
Tarihlendirme: Tokat Kalesi’nin ilk inşası konusunda kesin bir bilgi mevcut değildir. Ancak konuyla ilgili bazı rivayetler vardır. Bunlar arasında en kabul göreni; Antik Komana (Tokat’ın 10 km. kuzey-doğusunda) kentinde yaşayan ve Hristiyanlığı kabul etmiş bazı insanların belki zorla, belki de kendi istekleriyle Komana’yı terk ederek bugünkü Tokat’ın olduğu yere geldikleri ve burada sadece Hristiyanlığın yaşandığı bir yerleşim kurmak istedikleri şeklindedir.
Değerlendirme: Tokat Kalesi tümüyle topografyaya bağlı bir kuruluş özelliği gösterir. Anadolu’daki önemli Ortaçağ kalelerinden bir olmakla beraber hakkındaki bilgi oldukça yetersizdir.
Kaynakça: Evliya Çelebi Seyahatnamesi, (Üçdal Neşriyat), İstanbul 1970.
Gabriel, Albert : Monuments Turcs d’Anatolie, c.2, Paris 1934.
Nazmi Sevgen : Anadolu Kaleleri, Ankara 1959.