Yerin adı: Afyon şehir merkezi Çavuşbaşı mahallesinde, kalenin bulunduğu tepenin güney batısında yer almaktadır.
Yapım Tarihi: 1272’de inşası tamamlanmıştır.
Kitabe: Yapının ilk inşa tarihini veren kitabesi bulunmamaktadır. Diğer taraftan yapının 1341 tarihli onarım kitabesi doğu cephede bulunan taçkapı üzerinde yer alır.
Minber kapısında iki parça halinde yer alan sanatçı kitabesi;
Amele Emirhac Bey En-neccar fi gurre-i Rebiul evvel sene ahadi su sitte mie
Miharap’ta bulunan sanatçı kitabesi:
Fi zamanı şirretül-abdüz zaif Ali Bey bin Sivastos ketebehül-fakır Hacı Murad bin Mahmud
Doğu taçkapısı üzerindeki kitabe;
I-İnne ma ye’muru mesacida’llahi men amene bi’l-lahi ve’l-yevmi’l-ahir
II-Vuffika bi-imareti haze’l-Mescidi’l-Cami’ el’abdu’l-muhtac
III-İlâ Rahmeti’l-lahi te’alâ Mugisü’d-din Emir İsa
IV-İbni’l-merhum Muzafferü’d-din fî eyyâmi Devleti’l-Mevlâ’l-Muazzam sülaleti’l- Vüzera’il’-izam
V-Nusratu’d-Devleti ve’d-Din Ahmed E’azze’l-lahu ensarahu fî tarih Muharrem fî senetî İsna ve erba’ine ve seb’a mie.
“ Büyük vezirler sülalesinden büyük devlet adamı Nusradu’d Devle ve’d-Din Ahmed-Allah onun yardımcılarını aziz kılsın-saltanatı zamanında 742 senesi muharreminde bu cemaatı toplayan mescidin imarına Allahu Teala’nın rahmetine muhtaç kulu merhum Muzafferüddin oğlu Mugisüddin Emir İsa muvaffak oldu.”
Vakfiye: Yapıya ait vakfiye bulunamamıştır.
Kurucu: Bilinmiyor.
Sanatçı: Minber kapısı üzerinde bulunan sanatçı kitabesinde Neccar Emir Hac’ın adı geçmektedir.
Onarım Durumu: Yapının bilinen ilk onarımı H. 742/ M. 1341 yılında gerçekleşmiştir. Yapının günümüzdeki durumundan, özelliklede beden duvarlarında görülen farklı dokudan, bazı onarımlar gördüğü anlaşılmaktadır. 1983-84 yılları arasında gerçekleşen onarım haricinde yapı kısa bir zaman önce yeniden restore edilmiştir. Bu restorasyonlar sırasında caminin ahşap sütunları ve başlıkları elden geçirilmiş, düz toprak da örtüsü yenilenerek kurşunla kaplanmıştır. Yapıda yaşanılan bir diğer tahribat ise birkaç sağlam sütun başlığının restorasyon sırasında yapıdan taşınarak Afyon Arkeoloji Müzesine taşınmasıdır. Günümüzde cami ibadete açıktır.
Plan: Doğu-batı doğrultusunda, enlemesine gelişim gösteren cami yamuk dikdörtgen bir plana sahiptir. Kirişleri mihrap duvarına dik sekiz sütun dizisi ile mihrap duvarına paralel uzanan altı sahna ayrılmıştır. Harim mekânına; doğu, batı ve kuzey cephelerde yer alan kapılarla giriş yapılmaktadır. İç mekân beden duvarlarında çok sayıda bulunan dikdörtgen ve yuvarlak kemerli pencerelerle aydınlatılmaktadır. Caminin dikdörtgen bir kaide üzerinde yükselen minaresi kuzey cephede bulunan giriş kapısının batı yanında bulunmaktadır.
Afyon Ulu Camii’nin iç mekanında dikkat çeken yön, kırk ahşap sütun ve bunların mukarnaslı başlıklarıdır. Bunların yanı sıra kirişlerde görülen işçilik, ahşap örtüyü sıradanlıktan kurtarmaktadır. Harim mekanını çevreleyen beden duvarları günümüzde sıvanmış ve badanalanmıştır. Dışa çıkıntı yapmayan, sade görünümlü taş mihrap, mukarnaslı bir kavsaraya sahiptir. Mihrabın hemen yanı başında yer alan ahşap minber geçmişte cami cemaatinin yanlış müdahalesi ile oldukça zarar görmüştür. Mihraba paralel uzanan, kuzey yönünde ilk sahnın üstünde bir ikinci kat daha mevcuttur.
Üçboyutlu Özellik: Yapının cephelerinde ilk dikkati çeken, duvar örgüsünde farklı boyutlarda ve nitelikte taşların kullanılmasıdır. Beden duvarlarının tamamında moloz taş kullanılmış ve iç mekanı aydınlatan dikdörtgen ve yuvarlak kemerli dikdörtgen pencerelere yer verilmiştir. Kuzey cephede dikdörtgen beş tepe penceresi, doğu cephede yuvarlak kemerle sonlanan beş dikdörtgen pencere, güney cephede mihrabın üstüne denk gelen yerde dikdörtgen bir tepe penceresi ve alt kısımda sekiz dikdörtgen pencere, batı cephede de beş dikdörtgen pencereye bulunur. Yapının üç cephesinde yer alan, harim mekânına girişi sağlayan üç sade kapı bulunmaktadır. Kuzey cephede bulunan kapının yanında bulunan minare kesme taş kaide üzerinde yükselmektedir. Minarenin pabuç kısmı tek sıra taş ve üç sıra tuğla malzeme ile poligonal bir yüzeye sahiptir. Minarenin gövde şerefe ve petek bölümleri tuğla ile inşa edilmiştir.
Malzeme: Yapının beden duvarlarında yoğun olarak moloz taş ve aralarda kesme taş kullanılmıştır. Minarede karşımıza kesme taş tuğla ve sırlı tuğla çıkar. İç mekânda örtü ve taşıyıcı sistem de ahşap malzeme kullanılmıştır. Son olarak mermer malzeme mihrapta kullanılmıştır.
Süsleme: Afyon Ulu Camisinin cephelerinde dikkat çekici tezyinata rastlanmazken, minarenin gövdesinde kullanılan patlıcan moru ve turkuaz renkli sırlı tuğlalar ile baklava desenleri ile oluşturulmuştur. İç mekanda, günümüze bazı bölümleri ulaşamayan, zengin bir süsleme programı kendini gösterir. Özellikle de ahşap, mukarnaslı sütun başlıkları ve örtüde görülen süsleme, bugün yer yer bazı noktalarda görülen çok zengin kalem işi ile süslenmiştir. Kalem işi süslemede geometrik desenler, çeşitli çiçek motifleri, rumiler ve yazı unsuruda yer almıştır. Genel görüntüsü itibari ile sade görünen fakat detaylarına inildiğinde farklı motiflerin kullanıldığı mermer mihrap tepeliği ile de dikkat çekicidir. Mihrabı çevreleyen en dıştaki ince bordürde dört şerit halinde birbirine dolanmış geçme motifi görülür. İçe doğru diğer ikinci ince bordürde birbirine dolanan dallar arasında çiçek motifleri görülür. Mihrabın asıl bordüründe yazı unsuruna yer verilmiştir. Mihraptaki kavsara dilimleri içerisinde küçük geometrik formlar yer almaktadır.
Tarihlendirme: Her ne kadar yapıya ait inşa kitabesinin varlığı bilinmese de minber üzerinde yer alan sanatçı kitabesinde belirtilen 1272 minberin tamamlandığı tarihtir. Caminin 1272’den kısa bir süre önce bitirilmiş olduğu kabul edilir.
Değerlendirme: Anadolu Selçuklu mimarisinde çok fazla örneği olmayan ahşap direkli camiler grubu içerisinde değerlendirilen Afyon Ulu Camii bu grubu temsil eden iyi bir örnektir. Yapının iç mekânında örtüde yer yer izleri kalan kalem işleri, yapının orijinalinde çok yoğun bir kalem işi süslemenin mevcudiyetini göstermektedir.
Kaynakça: ANONİM; Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler I, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Ankara, (İkinci Baskı)1983.
ASLANAPA, Oktay, Anadolu'da İlk Türk Mimarisi, Başlangıcı ve Gelişmesi, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1991.
GÖNÇER; Süleyman; Afyon İli Tarihi, C.I, Karınca Matbaacılık, İzmir, 1971.
BAYBURTOĞLU, Zafer, Anadolu'da Selçuklu Dönemi Yapı Sanatçıları, Erzurum, 1993.