Yerin adı: Samsun’un Çarşamba ilçesinin Hasanbahçe Mahallesinde Gökçeli Mezarlığı içerisinde bulunmaktadır.
Yapım Tarihi: Caminin ne zaman inşa edildiği noktasında birçok görüş bulunmaktadır. Bölgeyi tanıtan birçok kaynakta yapı m 1191–95 yıllarında yaptırıldığı yazılmaktadır. Fakat bu tarihlendirmeye itirazların başında Günhan Danışman yer almaktadır. Danışman’a göre cami 15.yy başlarında inşa ettirilmiş olmalıdır. Son olarak Prof. Ian Kunıholm yapının farklı bölümlerinden aldığı ahşap örneklerin analizini yaptırtmış ve yapının 1206 yılında Anadolu Selçuklukları döneminde yaptırılmış olduğunu belirtmiştir.
Kitabe: Kitabesi bulunamamıştır.
Vakfiye: Vakfiyesi bulunamamıştır.
Kurucu: Yapım tarihine dair birçok görüşün tartışıldığı yapının son veriler doğrultusunda m. 1206’da Sultan I.Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde yaptırıldığı düşünülmektedir.
Sanatçı: Sanatçısı bilinmemektedir.
Onarım Durumu: Günümüzde ibadete açık olan yapının görmüş olduğu onarımlara dair bir kitabe ya da kaynak bulunamamıştır. Ancak Prof. Kunıholm’un yaptırmış olduğu analizler doğrultusunda yapının son cemaat yeri ve revaklarının 1338 yılında onarım gördüğü bilinmektedir. Özellikle sütunların zaman içerisinde birçok onarım geçirdiği anlaşılmaktadır.
Plan: Cami kareye yakın dikdörtgen planlı, tek katlı ve oldukça büyük bir yapıdır. Ahşap yığma camiler kategorisinde değerlendirilen yapı son cemaat yeri, harim ve revaklı bir avludan oluşmuştur.
Cami büyüklüğüne oranla oldukça az ışık almaktadır. Aydınlatma pencerelerinin yetersizliği mekânın içerisinde yarı aydınlık loş bir atmosfer oluşturmuştur. Harim kısmının kuzeyinde yer alan son cemaat yeri üç sütun tarafından taşınan bir çatı ile örtülmüştür. Son cemaat yeri de yapının genelinde olduğu gibi ahşap perdelerle yığma şeklinde örülmüş duvarlarla çevrelenmiştir. Mekanın doğu ve batı cephelerinde yer alan pencereye benzeyen büyük açıklıklar muskalı ahşap kafeslerle örtülmüştür.
Caminin mihrabı güney cephesinin oratsında yer almaktadır ve orijinal olmadığı düşünülmektedir. Mihrabın orjinalinde dış duvardan dışarıya taşan bir niş şeklinde düzenlendiği düşünülmektedir. Mekanda bulunan minberinde mihrab gibi zaman içerisinde değişim gösterdiği düşünülmektedir.
Üçboyutlu Özellik: Büyük taşlar üzerine yerleştirilmiş kütükler vasıtasıyla yerden yaklaşık 60–70 cm yükseltilmiş ahşap bir yapıdır. Kuzey cephenin ortasında harim kısmına geçişi sağlayan bir kapı vardır. Harim kısmın cephelerini oluşturan duvarlar yekpare ahşap perdelerle örtülmüştür. Harim kısmının aydınlanması doğu ve batı cephelerinde bulunan ikişer pencereyle sağlanmaktadır. Bu aydınlatma elemanlarından mihrap duvarına yakın olanlar biraz daha ufak tutulmuştur. Caminin mihrap duvarında aydınlatma elemanları dışında altlı üstlü iki sıra halinde dizilen altı adet mazgal deliği formunda havalandırma deliği bulunmaktadır. Bu deliklerden tabana yakın olanlar demir kafeslerle kapatılmıştır.
Camiye ait bir minare bulunmamaktadır. Fakat G.Danışman son cemaat yerinin kuzey-batı yönünde sonradan inşa edilen imam odasının eskiden minarenin yeri olduğuna dair bir iddiası bulunmaktadır.
Uzaktan bakıldığında oldukça basık ve çökmüş gibi görünen cami mimari üslup olarak oldukça farklı bir örtü sistemine sahiptir. Çatı harim kısmının doğu-batı ekseninde eşit aralıklarla yerleştirilmiş üçer sütundan oluşan iki sütun dizisi tarafından taşınmaktadır. İki sütun tarafından taşınan ana kirişe, doğu-batı yönünde üçerli sütun dizileri tarafından taşınan paralel iki kiriş bindirilmiştir.
Malzeme: Yapı çivi kullanılmadan, kalınlığı yaklaşık 15–18 cm arasında değişen meşe ağacından ahşap perdelerle yığma olarak inşa edilmiştir. Ahşap perdeler köşelerde yörede “çatma başı” olarak adlandırılan yöntemle bağlanmıştır.
Süsleme: Cami süsleme programı açısından oldukça zengindir. Yapıda kullanılan süslemeler genelde kalem işi ve renkli boyama olarak yapılmış form olarak ise, bitkisel düzenlemeler tercih edilmiştir. Yapının iç mekan kurulumunun tamamında oldukça kaliteli bir işçilik ile kullanılan süslemeler kök boya ile hazırlanmıştır. Rumiler, stilize palmetler, C ve S kıvrımlı dallar ile çiçekler, baklava dilimler şeklindeki geometrik şekiller ve aşı boyası ile yapılmış yılankavi kıvrımlı dallar görülmektedir.
Tarihlendirme:
Değerlendirme: Gökçeli Camii kullanılan mimari form, malzeme ve süslemeleri bakımından Anadolu Mimarlık tarihi açısından önemli bir yere sahiptir. Yapının Anadolu coğrafyasında ayakta kalabilen en eski ahşap camii olduğu gerçeği önemli bir bilimsel veridir. Gökçeli Cami bilim insanlarının ilgisini çekmeli ve yapı ile ilgili incelemeler devam etmelidir.
Kaynakça: -CAN, Yılmaz, Samsun Yöresinde Bulunan Ahşap Camiler, Etüt Yayınları, İstanbul,2004.
-ÇAKAN, İlker, Karadeniz Bölgesi, Ankara,1994.
-DANIŞMAN,H.Günhan,”Samsun Yöresi Ahşap Mimarisinin Gelenekselliği-Bafra İkiztepe Arkeolojik Verilerinin Işığında Çarşamba Gökçeli Camiinin İncelenmesi”,IX.Türk Tarihi Kongresi Bildirileri,Ankara,1998,C.I,s.135-144.
-KOMİSYON,İlimiz Samsun,Isparta,1968.
-KOMİSYON,Samsun İl Yıllığı,Ankara ,1974.